Khoản 1 Điều 58 và Khoản 2 Điều 59 Bộ Luật tố tụng Hình sự năm 2003 quy định: Người bào chữa, người bảo vệ quyền lợi của đương sự có quyền tham gia từ giai đoạn điều tra.
Luật sư có quyền tham gia từ khi có quyết định khởi tố bị can, trong trường hợp bắt người trong trường hợp khẩn cấp, bắt người phạm tội quả tang hoặc đang bị truy nã thì người bào chữa tham gia tố tụng từ khi có quyết định tạm giữ, trừ các tội xâm phạm an ninh quốc gia. Còn đối với chức danh Trợ giúp viên pháp lý thì chưa được quy định trong Bộ luật tố tụng Hình sự. Tuy nhiên Tại Khoản 3 Điều 21 Luật Trợ giúp pháp lý năm 2006 quy định: “Trợ giúp viên pháp lý tham gia tố tụng với tư cách là người đại diện hợp pháp của người bị tạm giữ, bị can, bị cáo để thực hiện việc bào chữa; người bảo vệ quyền lợi của đương sự trong vụ án hình sự; người đại diện hoặc người bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của đương sự trong vụ việc dân sự, vụ án hành chính”; Tại Điều 29 Luật Trợ giúp pháp lý quy định “Trợ giúp viên pháp lý, Luật sư tham gia tố tụng Hình sự để bào chữa cho người được trợ giúp pháp lý là người bị tạm giữ, bị can, bị cáo hoặc để bảo vệ quyền lợi của người được Trợ giúp giúp pháp lý là người bị hại, nguyên đơn dân dự, bị đơn dân sự, người có quyền lợi, nghĩa vụ liên quan đến vụ án hình sự; Trợ giúp viên pháp lý, Luật sư tham gia tố tụng dân sự, tố tụng hành chính để bảo vệ quyền, lợi hợp pháp của người được được trợ giúp pháp lý trong vụ việc dân sự, vụ án hành chính”. Và cũng tại Khoản 4 Điều 39 Luật Trợ giúp pháp lý quy định: “Khi tham gia tố tụng, Trợ giúp viên pháp lý, Luật sư xuất trình giấy chứng nhận tham gia tố tụng, thẻ trợ giúp viên pháp lý hoặc thẻ Luật sư; có quyền và nghĩa vụ theo quy định của pháp luật tố tụng; được sử dụng các biện pháp mà pháp luật tố tụng quy định để bảo vệ quyền, lợi ích hợp pháp cho người được trợ giúp pháp lý”.
Như vậy có thể nói dù Luật Trợ giúp pháp lý ra đời muộn và cũng là lĩnh vực mới chưa được ghi nhận trong các Bộ luật và một số văn bản dưới luật. Tuy nhiên, trên cơ sở căn cứ pháp lý đã được nêu trên, trong những năm qua Trợ giúp viên pháp lý của Trung tâm Trợ giúp pháp lý Nhà nước tỉnh Quảng Bình (gồm 12 Trợ giúp viên pháp lý) đã tuân thủ theo quy tắc đạo đức nghề nghiệp trợ giúp pháp lý, không ngừng nâng cao uy tín nghề nghiệp trợ giúp pháp lý, tận tụy, sẵn sàng vượt qua mọi khó khăn vận dụng kiến thức và sử dụng các biện pháp phù hợp với quy định của pháp luật để bảo vệ tốt nhất quyền, lợi ích hợp pháp của người được trợ giúp pháp lý. Theo số liệu thống kê từ ngày 01/01/2008 - 30/9/2013 tổng số vụ việc tham gia tố tụng là 847 vụ, trong đó có 801 vụ hình sự; 32 vụ dân sự; 10 vụ hành chính; 06 vụ Hôn nhân&gia đình. Trợ giúp viên pháp lý tham gia 156 vụ, Luật sư là cộng tác viên tham gia 691 vụ (Riêng trong năm 2013 (từ 1/10/2012 - 30/9/2013), Trung tâm đã cử Trợ giúp viên pháp lý, Luật sư là cộng tác viên tham gia tố tụng 132 vụ việc. Trong đó Trợ giúp viên pháp lý thực hiện 55 vụ, Luật sư là cộng tác viên thực hiện 77 vụ).
Đối tượng được trợ giúp pháp lý chủ yếu là người chưa thành niên, gồm 573 đối tượng; 197 đối tượng là người nghèo; 17 đối tượng là người dân tộc thiểu số; 28 đối tượng là người có công với cách mạng; 21 đối tượng là người khuyết tật; 12 đối tượng thuộc các diện khác như: phụ nữ là nạn nhân của bạo lực gia đình, phụ nữ đang trong thời kỳ chuẩn bị thủ tục ly hôn. Đối tượng phạm các tội như: Cố ý gây thương tích, trộm cắp, hiếp dâm, cướp tài sản…
Số vụ việc do Trợ giúp pháp lý tham gia chưa phải là nhiều nhưng thể hiện sự cố gắng và nỗ lực rất lớn của các Trợ giúp viên pháp lý ở tỉnh Quảng Bình. Nhìn chung, các vụ việc tham gia tố tụng của các Trợ giúp viên pháp lý thực hiện đều có sự đầu tư thời gian tìm hiểu, nghiên cứu, đưa ra căn cứ pháp lý trong luận cứ có “tình, có lý”, lập luận chặt chẽ mang tính thuyết phục, đảm bảo quyền và lợi ích hợp pháp cho người được bào chữa, đảm bảo đúng người đúng tội, đúng pháp luật….
Có thể nói, để tham gia tố tụng mỗi Trợ giúp viên pháp lý phải rèn luyện rất nhiều kỹ năng chuyên môn khác nhau và phải thương xuyên trau dồi kiến thức xã hội tổng hợp và bản lĩnh nghề nghiệp. Ví dụ: Khi tham gia tố tụng trong giai đoạn điều tra cần phải thực hiện các kỹ năng như: Kỹ năng tham gia lấy lời khai của người bị tạm giam, hỏi cung bị can và các hoạt động điều tra khác hay tiếp xúc, gặp gỡ, trao đổi với bị can, bị cáo hay kỹ năng phát hiện những sai phạm của điều tra viên và có ý kiến đề xuất yêu cầu. Nếu ở bước gặp gỡ, tiếp xúc, trao đổi với bị can, bị cáo cần phải chuẩn bị những nội dung gì để phân tích cho họ theo hướng có lợi đồng thời chia sẻ thông cảm với hoàn cảnh phạm tội của họ hay nếu ở bước phát hiện những sai phạm của điều tra viên thì người thực hiện trợ giúp pháp lý cần trao đổi trực tiếp với điều tra viên về sai phạm của mình đã phát hiện và yêu cầu khắc phục hoặc hướng dẫn cho bị can hiểu rõ quyền nghĩa vụ của họ để họ có hành động hợp lý khi thấy điều tra viên sai phạm. Khi tham gia tố tụng ở giai đoạn chuẩn bị xét xử, Trợ giúp viên pháp lý phải thực hiện các phương pháp nghiên cứu hồ sơ theo nguyên tắc toàn diện và đầy đủ, nắm vững hồ sơ một cách đầy đủ thì người Trợ giúp viên pháp lý mới chuẩn bị nội dung luận cứ bào chữa được tốt, luận cứ bào chữa phải dựa trên những căn cứ được phản ảnh trong hồ sơ kết hợp hài hòa các yếu tố pháp lý và yếu tố tâm lý để có cơ sở đề nghị giảm nhẹ trách nhiệm hình sự. Ngoài ra, ở giai đoạn tham gia tố tụng này người Trợ giúp viên pháp lý còn phải thực hiện rất rất nhiều kỹ năng khác nhau như: Theo dõi luận tội, xét hỏi và tranh luận để phát hiện những vấn đề pháp lý phát sinh mới và có hướng đề xuất kịp thời…
Ngoài việc am hiểu kiến thức pháp luật và sử dụng các biện pháp phù hợp với quy định của pháp luật để bảo vệ quyền lợi ích hợp pháp của người được trợ giúp pháp lý, Trợ giúp viên pháp lý thực sự tận tâm, nhiệt tình với công việc. Về trách nhiệm và lòng yêu nghề, tôi đơn cử một vụ án do Trợ giúp viên pháp lý đã bào chữa cho bị cáo tại Tòa về tội “ Trộm cắp tài sản” bị Viện Kiểm sát truy tố theo khoản 2 Điều 138 BLHS với tình tiết định khung là “tái phạm nguy hiểm” và đề nghị xử bị cáo từ 3 - 5 năm tù, bằng những lập luận chặt chẽ, phân tích kỹ về tính chất, hành vi phạm tội và đặc biệt là khai thác các tình tiết giảm nhẹ về nhân thân của bị cáo, Trợ giúp viên đề nghị Hội đồng xét xử xử bị cáo mức án thấp nhất của khung hình phạt và cho hưởng án treo, kết quả Hội đồng xét xử đã tuyên phạt bị cáo 2 năm tù nhưng cho hưởng án treo hay như trong vụ án “Gây rối trật tự công cộng” “Chống người thi hành công vụ” và “Cố ý làm hư hỏng tài sản” ở thành phố Đồng Hới, bị cáo phạm một lúc 03 tội bị Tòa án sơ thẩm xử 27 tháng tù, Trợ giúp viên thấy mức án đó áp dụng đối với bị cáo là quá nặng vì cấp sơ thẩm chưa xem xét đến tình tiết giảm nhẹ quy định tại khoản 2 Điều 46 Bộ luật Hình sự cho bị cáo nên đã hướng dẫn bị cáo kháng cáo lên cấp phúc thẩm, tại phiên tòa phúc thẩm HĐXX cấp phúc thẩm đã chấp nhận ý kiến của bào chữa của Trợ giúp viên pháp lý để sửa án sơ thẩm giảm nhẹ hình phạt cho bị cáo xuống còn 24 tháng tù. Hay một vụ án khác tại phiên tòa trong vụ án hình sự “Tiêu thụ tài sản do người khác phạm tội mà có”. Hồ sơ khi còn ở giai đoạn điều tra người bị hại không yêu cầu bồi thường thiệt hại mà chỉ yêu cầu xử lý nghiêm minh theo pháp luật, nhưng tại phiên tòa thì người bị hại yêu cầu đòi bồi thường. Đây là vấn đề phát sinh mới về dân sự trong vụ án hình sự. Vì vậy, Trợ giúp viên pháp lý đã kịp thời đề nghị Hội đồng xét xử nên để hai bên tự thương lượng giải quyết. Lời đề nghị của Trợ giúp viên pháp lý được Hội đồng xét xử chấp nhận, hai bên tự giải quyết một cách thỏa đáng. Ở đây chúng tôi muốn nói lên rằng khi tham gia tố tụng cho người được trợ giúp pháp lý miễn phí không chỉ bào chữa về phần tuyên nhẹ hình phạt ở mức thấp nhất hay phần bồi thường thiệt hại mà trong quá trình tham gia tố tụng ở tất cả các giai đoạn đều cần phải nghiên cứu kỹ và phát hiện được trong quá trình tố tụng có thực hiện đúng quy trình thủ tục hay không? Hướng đề xuất giải quyết ra sao?
Hầu hết các Trợ giúp viên pháp lý của Trung tâm đều có ý thức trách nhiệm, nhiệt tình với hoạt động này và rất có tâm huyết. Mặc dù mức chi cho công tác trợ giúp pháp lý đặc biệt là trong hoạt động tham gia tố tụng còn quá thấp so với tình hình thực tế hiện nay nhưng bất kể dưới hình thức tham gia đại diện ngoài tố tụng hay tham gia khi có quyết định khởi tố vụ án thì sự có mặt của những người thực hiện trợ giúp pháp lý từ giai đoạn tiền tố tụng đều rất có lợi và có ý nghĩa trong việc giải quyết vụ việc. Chính vì vậy không quản ngại đường xa, thời tiết khắc nghiệt, phương tiện đi lại khó khăn các Trợ giúp viên pháp lý đã vượt hàng trăm cây số để tiếp xúc đối tượng, xác minh nhân thân, đến với gia đình và chính quyền địa phương, trường học… để tìm hiểu những đặc điểm về nhân thân bị can, bị cáo, hoàn cảnh phạm tội, động cơ phạm tội. Từ đó tìm ra những tình tiết giảm nhẹ trách nhiệm hình sự. Các Trợ giúp viên pháp lý đã coi đây là công việc như của mình của người thân mình. Kết quả của việc tham gia tố tụng đã đem lại sự hài lòng cho đối tượng, ngày càng tạo được niềm tin trong lòng người dân nói chung và đối tượng trợ giúp pháp lý miễn phí nói riêng.
Tuy nhiên, trong quá trình thực hiện nhiệm vụ của người Trợ giúp viên pháp lý trong hoạt động tố tụng còn gặp không ít khó khăn nhất là một số cơ quan tiến hành tố tụng nhận thức chưa đầy đủ về việc có sự tham gia của người thực hiện trợ giúp pháp lý trong hoạt động tố tụng, nên các thủ tục còn gây phiền hà như: cấp giấy chứng nhận người bào chữa, gửi các bản án sau khi xét xử (theo thời gian luật định) tới người thực hiện trợ giúp pháp lý, bản án có khi không ghi đầy đủ, đúng các chức danh của người thực hiện trợ giúp pháp lý…
Để góp phần nâng cao nhận thức và hiểu biết đến với tất cả các cấp chính quyền địa phương và cán bộ, nhân dân theo chúng tôi cần phải tuyên truyền phổ biến pháp luật về công tác trợ giúp pháp lý nhiều hơn nữa, nhất là tuyên tuyền về hoạt động tố tụng trong công tác trợ giúp pháp lý để thấy được vai trò, vị trí của Trợ giúp viên pháp lý. Đồng thời, để khích lệ tinh thần đối với những người thực hiện trợ giúp pháp lý trong hoạt động tố tụng, một lĩnh vực rất nhạy cảm và nhiều thử thách nhưng sự quan tâm tạo điều kiện về vật chất và tinh thần còn rất hạn chế như vậy không thu hút được đông đảo đội ngũ những người thực hiện trợ giúp pháp lý, do đó trong thời gian tới cần phải sửa đổi Luật Trợ giúp pháp lý, Nghị định hướng dẫn chi tiết luật và nên quy định cụ thể chế độ trách nhiệm khi tham gia tố tụng.
Thay lời kết xin được trích lời của một Trợ giúp viên pháp lý khi nói về công tác trợ giúp pháp lý trong hoạt động tố tụng: “Chúng ta không thể đợi đến khi người được trợ giúp pháp lý hay các cơ quan chức năng yêu cầu mới xuất hiện. Bởi một lẽ nhiều người dân vẫn chưa biết đến công tác trợ giúp pháp lý, phải làm sao để người dân biết đến chúng ta và chúng ta trở thành một địa chỉ đáng tin cậy khi người dân cần đến chúng ta”./.
Hùng Phan