Công tác trợ giúp pháp lý cho người chưa thành niên trên địa bàn tỉnh Nghệ An và một số yêu cầu trong tình hình mớiTheo Công ước Liên hợp quốc về Quyền trẻ em năm 1989 và theo pháp luật của nước Việt Nam (Khoản 1 Điều 21 Bộ luật Dân sự năm 2015), thì người chưa thành niên (sau đây viết tắt là CTN) là người dưới 18 tuổi. Đặc điểm của người ở độ tuổi này là nhận thức về pháp luật cũng như về mọi mặt của cuộc sống chưa đầy đủ, chưa có khả năng đánh giá được tính nguy hiểm của hành vi mình thực hiện, còn nông nổi, dễ bị kích động, dễ bị tổn thương và có nhu cầu cần được chở che. Chúng ta biết rằng, tuổi trẻ là tương lai của đất nước, nhưng thật đáng trăn trở, khi mà những năm gần đây, tình trạng người chưa thành niên vi phạm pháp luật và phạm tội trên toàn quốc nói chung và ở tỉnh Nghệ An nói riêng có xu hướng gia tăng cả về số lượng, quy mô, tính chất phức tạp và trẻ hóa. Điều này đặt ra một thách thức không hề nhỏ đối với việc đảm bảo an ninh trật tự xã hội cũng như công tác trợ giúp pháp lý (sau đây viết tắt là TGPL) đối với người ở lứa tuổi này trong viễn cảnh kỷ nguyên phát triển của dân tộc. Vấn đề này đặt ra yêu cầu cho việc hoạch định chính sách là phải có giải pháp đồng bộ về mọi mặt để nâng cao ý thức chấp hành pháp luật cũng như ý thức sống có trách nhiệm với bản thân và xã hội cho người ở lứa tuổi này. Bài viết này đề cập đến công tác trợ giúp TGPL cho người chưa thành niên trên địa bàn tỉnh nhà và một số yêu cầu trong tình hình mới.I.Thực trạng công tác trợ giúp TGPL cho người chưa thành niên trên địa bàn tỉnh: 1. Về số lượng và cơ cấu vụ việc: Từ khi Trung tâm TGPL nhà nước tỉnh Nghệ An đi vào hoạt động đến giữa năm 2015, hoạt động trợ giúp pháp lý ở tỉnh Nghệ An chỉ tập trung vào hoạt động tư vấn pháp luật ở trụ sở, thực hiện các cuộc truyền thông, xác minh, kiến nghị. Ngày 01/6/2015, Thủ tướng Chính phủ đã ban hành Quyết định số 749/QĐ-TTg phê duyệt Đề án đổi mới công tác TGPL giai đoạn 2015 – 2025, từ đây, công tác TGPL trên phạm vi toàn quốc nói chung, ở tỉnh Nghệ An nói riêng đã có bước chuyển mình mạnh mẽ. Theo đó, giai đoạn từ năm 2015 đến nay, hoạt động TGPL tập trung vào hình thức tham gia tố tụng, đặc biệt là lĩnh vực tố tụng hình sự. Công tác tham gia tố tụng trên địa bàn tỉnh Nghệ An do đội ngũ trợ giúp viên pháp lý  và đội ngũ luật sư cộng tác viên thực hiện, trong đó, đội ngũ trợ giúp viên pháp lý làm nòng cốt, chủ đạo. Số vụ việc tham gia tố tụng do đội ngũ luật sư cộng tác viên thực hiện chiếm tỉ lệ rất ít: năm 2023 đạt gần 0,34%, năm 2024 đạt gần 2,7%, 10 tháng đầu năm 2025 đạt gần 1,4 % trên tổng số vụ việc tham gia tố tụng của toàn tỉnh, con số còn lại do đội ngũ TGVPL thực hiện. Theo Luật TGPL năm 2017, trẻ em, người bị buộc tội từ đủ 16 tuổi đến dưới 18 tuổi, người từ đủ 16 tuổi đến dưới 18 tuổi có khó khăn về tài chính là bị hại trong các vụ án hình sự thì được TGPL. Qua thời gian triển khai thực hiện Luật TGPL năm 2017, thấy rằng, vì người CTN là người chưa có năng lực hành vi dân sự đầy đủ, nên việc họ tham gia vào các quan hệ pháp luật dân sự rất hạn chế, từ đó dẫn đến tình trạng người CTN vi phạm pháp luật, được TGPL trong lĩnh vực dân sự rất ít. Nhưng ở lĩnh vực pháp luật hình sự thì ngược lại, nhằm bảo đảm tối đa quyền được bào chữa cho người CTN, pháp luật hình sự đã quy định người CTN là diện được chỉ định người bào chữa. Kể từ khi có Đề án đổi mới công tác TGPL, thì người người bị buộc tội từ đủ 16 tuổi đến dưới 18 tuổi luôn là diện người chiếm tỉ lệ cao nhất trong trong cơ cấu diện người được TGPL. Pháp luật hình sự Việt Nam quy định, người chưa đủ 14 tuổi không phải chịu trách nhiệm hình sự, đồng thời chia người CTN thành hai mức tuổi khác nhau để truy cứu trách nhiệm hình sự: Người từ đủ 14 tuổi đến dưới 16 tuổi (gọi là trẻ em) thì chỉ phải chịu trách nhiệm hình sự về các tội rất nghiêm trọng và đặc biệt nghiêm trọng, còn người từ đủ 16 tuổi đến dưới 18 tuổi phải chịu trách nhiệm hình sự về mọi tội phạm, trừ các tội mà Bộ luật Hình sự có quy định khác. Chính vì vậy mà tỷ lệ người từ đủ 16 tuổi đến dưới 18 tuổi bị xử lý hình sự cao hơn người từ đủ 14 tuổi đến dưới 16 tuổi rất nhiều. Sau đây là con số thống kê người được TGPL ở hai mức tuổi này (trong năm 2023, 2024, 10 tháng đầu năm 2025): Người bị buộc tội từ đủ 16 tuổi đến dưới 18 tuổi được TGPL trên tổng số lượt người được TGPL và tỷ lệ: Năm 2023: bào chữa cho 248 người /894 tổng lượt người, chiếm tỉ lệ gần 28% trên tổng số lượt người; Năm 2024: bào chữa cho 354 người /909 tổng lượt người, chiếm tỉ lệ gần 38% trên tổng số lượt người; 10 tháng đầu năm 2025: bào chữa cho 395 người /735 tổng lượt người, chiếm tỉ lệ gần 54 % trên tổng số lượt người. Con số trên cho thấy, người bị buộc tội từ đủ 16 tuổi đến dưới 18 tuổi được TGPL năm sau luôn cao hơn năm trước. Người từ đủ 14 tuổi đến dưới 16 tuổi được TGPL trên tổng số lượt người được TGPL và tỷ lệ: Năm 2023: có 49 trẻ em được TGPL/894 tổng lượt người, chiếm tỉ lệ hơn 5,4% trên tổng số lượt người; Năm 2024: có 73 trẻ em được TGPL/909 tổng lượt người, chiếm tỉ lệ hơn 8% trên tổng số lượt người; 10 tháng đầu năm 2025: có 40 trẻ em được TGPL/735 tổng lượt người, chiếm tỉ lệ hơn 5,4% trên tổng số lượt người, trong đó, chủ yếu là trong lĩnh vực pháp luật hình sự. Vụ việc bảo vệ quyền lợi cho người từ đủ 16 tuổi đến dưới 18 tuổi là bị hại trong các vụ án hình sự có số lượng ít, cụ thể: năm 2023: TGPL cho 11 đối tượng; năm 2024: TGPL cho 07 đối tượng; 10 tháng đầu năm 2025: TGPL cho 11 đối tượng. Tuy nhiên, điều đáng buồn là trong con số tưởng chừng “không đáng ngại” đó, phần nhiều lại là nạn nhân, bị hại trong các vụ án “Mua bán người dưới 16 tuổi”, “Hiếp dâm người dưới 16 tuổi”, “Dâm ô người dưới 16 tuổi”. Đáng để cho chúng ta suy ngẫm hơn, khi trong đó, có em là nạn nhân của chính đấng sinh thành ra mình, có em bị nhiều người hiếp dâm cùng một lúc. Việc thực hiện TGPL để bảo vệ quyền lợi cho các trường hợp này, không chỉ dừng lại ở mục đích để người gây tội ác phải chịu sự trừng trị thích đáng của pháp luật, hay là bồi thường thiệt hại về vật chất, mà trên tất cả phải là tạo nên giá trị nhân văn sâu sắc khi người TGPL còn có trách nhiệm “cởi” được dây trói đã bó buộc tâm hồn các bị hại thông qua sự thấu hiểu, cảm thông, sẻ chia, động viên, từ đó để các em cũng như người thân nhanh chóng được xoa dịu nỗi đau, nhanh chóng bước qua khủng hoảng tinh thần, tiếp thêm sức mạnh để các em được tự tin khi bước vào ngưỡng cửa tuổi trưởng thành. Hằng năm, qua công tác thẩm định, thấy rằng vụ việc tham gia tố tụng đều đáp ứng được các yêu cầu về chất lượng vụ việc TGPL mà Bộ Tư pháp đã đề ra theo Thông tư số 12/2018/TT-BTP ngày 28/8/2018. Không chỉ vậy, có rất nhiều vụ việc đạt được nhiều tiêu chí chất lượng, đảm bảo tốt nhất quyền lợi hợp pháp của đương sự. 2. Về cơ chế phối hợp liên ngành trong hoạt động tố tụng: Ở Nghệ An, từ khi thực hiện Thông tư liên tịch số 11/2013/TTLT-BTP-BCA-BQP-BTC-VKSNDTC-TANDTC (thay thế Thông tư liên tịch số 10/2007), sự phối hợp giữa Trung tâm TGPL với các cơ quan tiến hành tố tụng cũng như với các Sở, ban, ngành ngày càng chặt chẽ, nhịp nhàng, có chiều sâu. Hằng năm, Hội đồng phối hợp liên ngành về TGPL trong hoạt động tố tụng ban hành kế hoạch hoạt động, trong đó luôn chú trọng đến công tác kiểm tra tại các cơ quan tiến hành tố tụng, điều này giúp cho việc phối hợp trong công tác tố tụng ngày càng được chấn chỉnh và đi vào thực chất, nhờ đó mà công tác TGPL được kịp thời, thông suốt và hiệu quả ngày càng cao. Đối với các vụ án hình sự, ngay sau khi Cơ quan Cảnh sát điều tra có yêu cầu phân công người bào chữa thì Trung tâm TGPL cử người tham gia tố tụng ngay và vào cuộc nhanh chóng, đảm bảo đúng quy trình tố tụng nhằm tăng tính hiệu quả của việc bào chữa. Sự phối hợp trong công tác tố tụng được thực hiện nghiêm túc đã góp phần đưa số lượng vụ việc tham gia tố tụng của Trung tâm TGPL nhà nước tỉnh Nghệ An tăng dần theo từng năm, đáp ứng yêu cầu về chỉ tiêu số lượng vụ việc được Bộ Tư pháp quy định. 3. Tình trạng phạm tội của người CTN: Qua con số thống kê hằng năm, thấy rằng tình trạng người CTN vi phạm pháp luật, phạm tội ngày càng tăng đáng báo động. Không chỉ đơn giản là báo động vì sự gia tăng về số người phạm tội, số vụ việc, mà còn vì tăng về quy mô – các vụ án có sự rủ rê, lôi kéo, kết thành băng nhóm ngày càng nhiều, tăng về tính nguy hiểm của hành vi, về thủ đoạn phạm tội. Các vụ gây rối trật tự nơi công cộng, cố ý gây thương tích có sử dụng hung khí nguy hiểm ngày càng nhiều hơn trước. Những điều này đã kéo theo cả sự gia tăng về thiệt hại, hậu quả xã hội, đủ mức tạo nên tiếng chuông báo động cho công tác giữ gìn an ninh trật tự trên địa bàn tỉnh. Nhìn chung, trong bức tranh toàn cảnh của người CTN phạm tội, chúng ta có thể nhận thấy, các em thực hiện hành vi phạm tội phần nhiều do sự bồng bột, nông nổi, thiếu suy nghĩ, nhưng đâu đó, vẫn hiện lên gam màu tối sẫm của sự tính toán, mưu đồ, ngông cuồng, bất cần, thậm chí là sự tàn nhẫn, nhiều vụ mâu thuẫn đánh nhau giữa các nhóm thanh thiếu niên dẫn đến thương tích mà nguyên nhân chỉ do mâu thuẫn nhỏ phát sinh trong sinh hoạt thường ngày. Qua công tác TGPL, thấy rằng, đối tượng gây án phần nhiều là những em đã bỏ học, xa nhà để kiếm sống; số thanh, thiếu niên tụ tập thành băng nhóm, bạo lực học đường diễn ra phức tạp; số vụ án do người chưa thành niên phạm tội lần 2 trở lên khá nhiều. * Về cơ cấu tội phạm: Ở Nghệ An, người CTN phạm tội chủ yếu tập trung ở các tội danh sau: Gây rối trật tự công cộng, trộm cắp tài sản, cố ý gây thương tích, cố ý hủy hoại tài sản, cướp tài sản, cướp giật tài sản…đến các hành vi nghiêm trọng hơn như mua bán và tổ chức sử dụng trái phép chất ma túy. Trong đó, nhiều vụ án về ma túy có người phạm tội đặc biệt nghiêm trọng, có khung hình phạt cao nhất là chung thân hoặc tử hình. Bên cạnh đó, trong thời gian vừa qua, số vụ việc người CTN vi phạm pháp luật nhưng chưa đủ điều kiện truy cứu trách nhiệm hình sự được áp dụng biện pháp xử lý hành chính đưa vào trường giáo dưỡng khá nhiều và tất cả các trường hợp này đều có sự tham gia của đội ngũ làm công tác TGPL. * Cơ cấu về hình phạt: Pháp luật hình sự nước ta đã quy định nguyên tắc xử lý riêng đối với người CTN phạm tội dựa vào đặc điểm riêng của lứa tuổi này, theo đó đã quan tâm đến giá trị giáo dục, cảm hóa hơn sự trừng trị. Trợ giúp viên pháp lý cũng như luật sư cộng tác viên đã luôn áp dụng triệt để các quy định đối với người CTN để bào chữa, nên đã góp phần giúp cho cơ quan tiến hành tố tụng có cái nhìn toàn diện, thấu đáo đến hết các tình tiết giảm nhẹ trách nhiệm hình sự cho người phạm tội, nhờ đó mà phần lớn các vụ án, ngay tại giai đoạn xét xử sơ thẩm, đã được Hội đồng xét xử quyết định xử phạt hợp tình, hợp lý, điều này thể hiện ở tỷ lệ người CTN phạm tội được hưởng hình phạt cải tạo không giam giữ và được hưởng án treo đạt tỷ lệ cao. Phần lớn các vụ án hình sự, nhờ sự tranh tụng, đối đáp đầy thuyết phục mà Hội đồng xét xử đã chấp nhận đề xuất của người TGPL để áp dụng hình phạt ở mức thấp nhất theo đề nghị của Kiểm sát viên; có khá nhiều vụ án, người bào chữa đề nghị Hội đồng xét xử áp dụng mức hình phạt thấp hơn đề nghị của Kiểm sát viên, thậm chí vẫn có trường hợp dù Kiểm sát viên đề nghị áp dụng hình phạt tù có thời hạn nhưng người bào chữa đề nghị cho hưởng án treo và được Hội đồng xét xử chấp nhận. Tuy nhiên, trong quá trình đồng hành với người CTN, để giúp người được TGPL được áp dụng hình phạt phù hợp, có nhiều trường hợp đòi hỏi người bào chữa làm việc với cả sự kiên trì, bản lĩnh, nhiệt thành sâu sắc và với sự thấm đẫm nhân văn khi con đường tố tụng không chỉ dừng lại ở giai đoạn xét xử sơ thẩm, mà còn kéo dài đến giai đoạn xét xử phúc thẩm đầy phức tạp. 4. Đội ngũ làm công tác TGPL: Với đặc thù về lứa tuổi, nên việc bào chữa, TGPL cho người CTN cần có kỹ năng riêng. Đội ngũ làm công tác TGPL đều được bồi dưỡng về kỹ năng TGPL cho người ở lứa tuổi này. Kỹ năng tham gia tố tụng của các TGVPL nhìn chung là tốt và đồng đều. Đáng ghi nhận là trong thời gian qua, các trợ giúp viên pháp lý đã rất năng động trong việc khai thác vụ việc tố tụng, trung bình mỗi người thực hiện TGPL cho 50 đến 60 người CTN/năm - con số này là yếu tố quyết định để Trung tâm TGPL nhà nước tỉnh Nghệ An thường xuyên trở thành đơn vị dẫn đầu cả nước về số vụ việc bào chữa, bảo vệ quyền lợi cho người CTN. Không chỉ đáp ứng về tiêu chí số lượng vụ việc, đội ngũ làm công tác TGPL luôn có tinh thần cố gắng, nỗ lực cao nhất trong việc nâng cao chất lượng của hoạt động tố tụng để từ đó góp phần nâng cao tính chuyên nghiệp trong dịch vụ TGPL cũng như không ngừng nâng cao vị thế của Trung tâm. 5. Nguyên nhân của sự gia tăng đáng báo động về người CTN phạm tội: Qua công tác TGPL trong thời gian qua, qua bao nhiêu vụ án là tiếp xúc với bấy nhiêu cảnh đời của người CTN phạm tội, thấy rằng, dù rằng việc các em vướng vào con đường phạm tội đều có lý do từ sự tu dưỡng bản thân chưa đầy đủ, nhưng suy nghĩ, hành động, hoàn cảnh sống của các em ít nhiều đều phản án được môi trường gia đình, nhà trường, xã hội đã tác động tiêu cực đến sự trưởng thành của các em. Trong đó, hoàn cảnh gia đình là yếu tố cơ bản nhất dẫn đến việc người chưa thành niên vi phạm pháp luật. Chúng ta biết rằng, gia đình là tế bào của xã hội. Tất cả mọi trẻ em, người CTN đều có quyền được sống trong môi trường gia đình hạnh phúc, nhưng thật đáng buồn là rất nhiều những người trong số họ lại sống trong gia đình khuyết thiếu, chỉ sống với mẹ, chỉ sống với bố, có em thì sống với ông, bà. Có em sống chung với bố mẹ nhưng gia đình thiếu sự quản lý, thiếu sự quan tâm và giáo dục không đúng cách. Bên cạnh đó, việc giáo dục pháp luật và kỹ năng sống ở nhà trường còn hạn chế; ảnh hưởng tiêu cực từ mặt trái của cơ chế thị trường cũng như mặt trái của phát triển công nghệ dẫn đến tệ nạn xã hội trên không gian mạng cũng là một nguyên nhân không nhỏ dẫn đến sự lệch chuẩn trong việc phát triển của các em. II. Yêu cầu trong tình hình mới: Năm 2025 sắp khép lại, mở ra kỷ nguyên mới đánh dấu bước chuyển mình của đất nước. Trong bối cảnh đó, công tác TGPL cho người CTN đã có những tiền đề quan trọng để bước sang một trang mới mang tính nhân văn sâu đậm để tô những gam màu tươi sáng hơn cho bức tranh toàn cảnh của một xã hội dân chủ, công bằng, văn minh, điều này được đánh dấu bằng việc Quốc hội đang xây dựng dự thảo Luật sửa đổi bổ sung Luật TGPL, sự ra đời của Luật Tư pháp người CTN (có hiệu lực từ 01/01/2026). Dự thảo Luật sửa đổi bổ sung Luật TGPL với việc mở rộng đối tượng người CTN được TGPL. Luật Tư pháp người chưa thành niên với nhiều nội dung mang tính nhân văn, hạn chế việc áp dụng hình phạt tù, khuyến khích áp dụng các biện pháp giáo dục đối với người ở lứa tuổi này, đặc biệt là quy định biện pháp xử lý chuyển hướng như khiển trách, xin lỗi bị hại, bồi thường thiệt hại, giáo dục tại địa phương, quản thúc tại gia đình, hạn chế đi lại, cấm tiếp xúc, tham gia học tập, dạy nghề, tư vấn tâm lý, thực hiện công việc phục vụ cộng đồng và giáo dục tại trường giáo dưỡng… có ý nghĩa vô cùng quan trọng trong việc tạo điều kiện tối ưu nhất cho sự người CTN vi phạm pháp luật, phạm tội được cải tạo, rèn luyện, tu dưỡng bản thân. Hai Luật này là minh chứng cho việc cam kết rõ ràng, mạnh mẽ của Đảng và Nhà nước ta trong việc tạo điều kiện tối ưu nhất cho người CTN có cơ hội được sống và trưởng thành trong môi trường lành mạnh nhất có thể. Sắp tới, Luật TGPL và Luật Tư pháp người CTN sẽ là xương sống của pháp luật liên quan đến người CTN vi phạm pháp luật, chắc chắn sẽ tạo nên sức mạnh lớn để thay đổi cách nhìn, cách tiếp cận của những người làm công tác pháp luật cũng như của toàn xã hội đối với người CTN, từ đó đặt ra yêu cầu cao hơn đối với người làm công tác TGPL. Với tư cách là người đồng hành với người CTN trong quá trình tiếp cận pháp luật, để làm tốt nhiệm vụ, trợ giúp viên pháp lý cũng như luật sư cộng tác viên không chỉ cần nắm vững kiến thức về luật nội dung, luật hình thức, mà cao hơn nữa và hơn ai hết, phải đáp ứng được yêu cầu nắm chắc, hiểu rõ, thấu đáo các quy định pháp luật đối với người CTN, nhằm đảm bảo tính nhân văn khi xử lý vụ việc, ứng xử với người ở lứa tuổi này. Trước yêu cầu của công tác TGPL trong tình hình mới, người làm công tác này không chỉ là người thực hiện pháp luật, người tuyên truyền pháp luật, mà còn là người thực hiện đạo lý, sẻ chia, thấu hiểu và góp phần định hướng con đường đi đúng đắn cho người CTN, để giúp các em nhận thức được trách nhiệm cá nhân đối với tương lai của chính bản thân mình và tương lai của đất nước, từ đó, thể hiện vai trò của công tác TGPL trong việc giải đáp bài toán phức tạp đang trở thành thách thức của toàn xã hội - đó là làm sao để phát huy tối đa sức mạnh của tuổi trẻ - nhân tố làm nên sức mạnh trường tồn của dân tộc./.                                                                      Hoàng Hà                                       Trung tâm Trợ giúp pháp lý nhà nước tỉnh Nghệ An