Trong thực tiễn hoạt động trợ giúp pháp lý (TGPL), không ít vụ án đặt ra tình huống cả hai bên đối lập - bị cáo và bị hại, nguyên đơn và bị đơn - đều thuộc diện được TGPL. Vấn đề này đặt ra yêu cầu: Trung tâm TGPL nhà nước phải xử lý thế nào để vừa bảo đảm quyền lợi của các bên, vừa giữ nguyên tắc độc lập, khách quan trong hoạt động?
Bảo đảm độc lập và tránh xung đột lợi ích
Luật TGPL năm 2017 khẳng định nguyên tắc hoạt động là “độc lập, trung thực, tôn trọng sự thật khách quan; bảo vệ tốt nhất quyền và lợi ích hợp pháp của người được TGPL” (Điều 3). Nếu một Trung tâm cùng lúc phân công hai trợ giúp viên pháp lý (TGVPL) cho hai bên đối lập, rất khó bảo đảm được tính độc lập tuyệt đối, dễ làm phát sinh nghi ngờ về sự công tâm và uy tín của tổ chức.
Điều 25 Luật TGPL 2017 cũng quy định TGVPL phải từ chối hoặc chấm dứt TGPL khi việc tham gia có thể ảnh hưởng đến tính khách quan, nhất là khi các bên có quyền lợi đối lập. Mặc dù điều khoản này chủ yếu điều chỉnh cá nhân, nhưng xét trên phạm vi tổ chức, việc hai TGVPL của cùng một Trung tâm tham gia cho hai bên đối lập cũng tiềm ẩn rủi ro xung đột lợi ích.
Tương tự, Luật Luật sư năm 2006 (sửa đổi, bổ sung 2012) tại Điều 9 khoản 1 điểm a nghiêm cấm luật sư cung cấp dịch vụ pháp lý cho các khách hàng có quyền lợi đối lập trong cùng một vụ, việc. Bộ Quy tắc Đạo đức và Ứng xử nghề nghiệp luật sư năm 2019 (Quy tắc 15) cũng nhấn mạnh nguyên tắc từ chối vụ việc có xung đột lợi ích và mở rộng áp dụng ở cấp tổ chức: nếu một luật sư trong tổ chức hành nghề không được nhận vụ việc vì có quyền lợi đối lập, thì các luật sư khác trong cùng tổ chức cũng không được nhận. Ngoại lệ “sự đồng ý bằng văn bản của khách hàng” chỉ có thể áp dụng trong dịch vụ không tranh chấp, tuyệt đối không áp dụng trong các vụ án, vụ việc tố tụng.
Từ đó có thể khẳng định: tổ chức hành nghề luật sư không được nhận vụ việc cho hai bên có quyền lợi đối lập trong cùng một vụ, việc. Quy định này nhằm ngăn ngừa xung đột lợi ích, bảo đảm sự độc lập và khách quan trong hoạt động nghề nghiệp. Dù Trung tâm TGPL là tổ chức nhà nước, nhưng nguyên tắc này vẫn có giá trị tham khảo quan trọng, cho thấy sự cần thiết của việc không phân công hai TGVPL cùng một Trung tâm cho các bên đối lập.
Giải pháp phân công kết hợp TGVPL và luật sư
Trong thực tế, các cơ quan tiến hành tố tụng không chấp nhận để hai TGVPL cùng một Trung tâm TGPL nhà nước tham gia cho hai bên đối lập. Giải pháp thường áp dụng là: một bên do TGVPL đảm nhận, bên còn lại do luật sư ký hợp đồng TGPL thực hiện.
Ví dụ, trong một vụ án “Giao cấu với người từ đủ 13 đến dưới 16 tuổi”, bị can là thanh niên dân tộc thiểu số, còn bị hại là bé gái – cả hai đều thuộc diện được TGPL. Trung tâm đã phân công luật sư cộng tác biết nói tiếng dân tộc để bào chữa cho bị can, và TGVPL nữ bảo vệ quyền lợi cho bị hại. Cách xử lý này vừa bảo đảm quyền lợi cho các bên, vừa giữ nguyên tắc độc lập và minh bạch.
Nếu ngược lại, phân công hai TGVPL cùng Trung tâm cho hai phía thì rủi ro không chỉ nằm ở cảm nhận thiếu khách quan từ cơ quan tiến hành tố tụng hay dư luận, mà còn xuất phát từ chính nội bộ Trung tâm. Do dùng chung hệ thống hồ sơ, trao đổi nghiệp vụ và cơ sở vật chất, việc bảo đảm bảo mật thông tin và độc lập tuyệt đối gần như bất khả thi, dễ dẫn đến nghi ngờ và ảnh hưởng đến uy tín tổ chức.
Về vấn đề này, Ths. Bùi Đức Độ – Giám đốc Trung tâm TGPL nhà nước số 1 tỉnh An Giang nhận định:
“Trong cùng một vụ án, Trung tâm không thể phân công hai TGVPL cùng tham gia cho các bên có quyền lợi đối lập. Giải pháp hợp lý là phân công một bên cho TGVPL, bên còn lại cử luật sư cộng tác viên. Thực tiễn tại Kiên Giang trước đây cũng áp dụng cách làm này và được các cơ quan tiến hành tố tụng chấp nhận.”
Các bị cáo được TGPL nghe Thư ký phổ biến nội quy phiên tòa - Ảnh minh họa
Hoàn thiện pháp luật và quy trình nội bộ
Hiện nay, Luật TGPL 2017 và các văn bản hướng dẫn chưa quy định cụ thể về trường hợp hai TGVPL của cùng một Trung tâm tham gia cho các bên có quyền lợi đối lập.
Để thống nhất áp dụng, cần bổ sung quy định về nguyên tắc phân công người thực hiện TGPL trong tình huống có xung đột lợi ích ở cấp tổ chức.
Trong khi chờ pháp luật hoàn thiện, mỗi Trung tâm nên ban hành quy trình nội bộ xử lý ngay từ khâu tiếp nhận vụ việc, bảo đảm tuân thủ Điều 3 Luật TGPL về tính độc lập, khách quan và minh bạch.
Giải pháp này vừa bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của các bên, vừa duy trì sự công tâm, uy tín của hoạt động TGPL nhà nước.
Định Giang