THỰC TRẠNG CÔNG TÁC TRỢ GIÚP PHÁP LÝ CHO NẠN NHÂN BỊ MUA BÁN TRỞ VỀ ĐỊA PHƯƠNG TRÊN ĐỊA BÀN TỈNH NGHỆ ANTheo Nghị định thư về phòng ngừa, trấn áp và trừng trị nạn buôn bán người, được Đại Hội đồng Liên Hợp Quốc thông qua năm 2000 tại thành phố Palermo của Ttalia (Nghị định thư Palermo) thì “Buôn bán người” được hiểu là “ việc tuyển mộ, vận chuyển, chuyển giao, chứa chấp và tiếp nhận người nhằm mục đích bóc lột bằng cách đe dọa, sử dụng vũ lực hay các hình thức ép buộc, bắt cóc, lừa gạt, man trá, lạm dụng quyền lực hoặc vị thế dễ bị tổn thương hay bằng việc cho hoặc nhận tiền hay lợi nhuận để đạt được sự đồng ý của một người kiểm soát đối với những người khác vì mục đích bóc lột”Ở Việt Nam, hoạt động mua bán người từ trước đến nay vẫn luôn diễn ra, dù âm thầm nhưng với xu hướng ngày gia tăng về số lượng, thủ đoạn ngày càng tinh vi, xảo quyệt. Tội phạm này để lại hậu quả nghiêm trọng không chỉ đối với xã hội mà còn với bản thân nạn nhân. Trong quá trình bị mua bán, quyền con người của nạn nhân thường bị vi phạm- họ có thể bị bạo lực, bị đe dọa, bị lừa gạt, thậm chí bị đối xử như nô lệ trong thời gian dài, để lại nỗi đau về thể xác cũng như về tinh thần cho đến lúc họ được giải thoát trở về, thậm chí có trường hợp để lại nỗi đau dai dẳng cho đến hết cuộc đời. Tỉnh Nghệ An, với đặc thù có đường biên giới dài, tiếp giáp nhiều nước như Lào, Căm Pu Chia, Trung Quốc, người dân ở các vùng biên giới thường có đời sống khó khăn, ít có cơ hội học hành và giao lưu văn hóa nên trình độ học vấn thấp, kiến thức và ý thức pháp luật hạn chế nên dễ trở thành nạn nhân của loại tội phạm này. Hành vi mua bán người là tội ác chống lại loài người vì vi phạm nghiêm trọng đến quyền con người, trong đó thậm chí có quyền cơ bản là quyền được sống, được tự do và an toàn thân thể…chính vì vậy mà các quốc gia trên thế giới đều quy định mức xử phạt rất nghiêm khắc đối tội phạm này. Bộ luật Hình sự Việt Nam hiện hành quy định tội “Mua bán người’ tại Điều 150 và tội “Mua bán người dưới 16 tuổi” tại Điều 151 với nhiều khung hình phạt và mức xử lý rất nặng, thấp nhất là 05 năm tù (Khoản 1 Điều 150), cao nhất có thể là đến 20 năm tù hoặc tù chung thân (Khoản 3 Điều 151).             Tội phạm mua bán người, mua bán người dưới 16 tuổi (trẻ em) hiện nay trên địa bàn tỉnh Nghệ An ngày càng có xu hướng gia tăng, đặc biệt là từ thời điểm sau khi đại dịch Covid hoành hành, lợi dụng tình trạng nhiều người dân cần tìm việc làm ổn định có thu nhập để nuôi sống bản thân và gia đình, nên các đối tượng xấu đã tìm cách lợi dụng, lừa đảo với đủ mánh khóe thông qua dịch vụ tìm kiếm việc làm có thu nhập cao để giăng bẫy nạn nhân. Theo số liệu thống kê (không chính thức), tính từ năm 2018 đến 2022, trung bình mỗi năm tỉnh Nghệ An khởi tố, điều tra, truy tố, xét xử khoảng 10 đến 13 vụ án mua bán người; Trong 6 tháng đầu năm 2022, các lực lượng chức năng trên địa bàn tỉnh Nghệ An đã phát hiện, điều tra, làm rõ, bắt giữ 8 vụ, 12 đối tượng liên quan đến tội phạm mua bán người, mua bán người dưới 16 tuổi. Nạn nhân của tội phạm mua bán người trên địa bàn tỉnh Nghệ An phần lớn là phụ nữ người dân tộc thiểu số cư trú ở vùng biên giới, vùng sâu, vùng xa và trẻ em - là đối tượng được hưởng dịch vụ trợ giúp pháp lý.             Trung tâm Trợ giúp pháp lý nhà nước tỉnh Nghệ An (sau đây viết tắt là Trung tâm TGPL), với trách nhiệm thực hiện dịch vụ hỗ trợ về pháp lý cho người có công với cách mạng và người yếu thế trong xã hội- trong đó có đối tượng là nạn nhân bị mua bán thuộc diện được trợ giúp pháp lý theo Điều 7 của Luật Trợ giúp pháp lý, đã luôn tích cực, hoàn thành 100% các vụ việc tham gia tố tụng để bảo vệ quyền lợi cho nạn nhân của tội phạm mua bán người và mua bán trẻ em khi có yêu cầu từ phía các cơ quan tiến hành tố tụng cũng như từ phía nạn nhân. Các vụ việc này được Trợ giúp viên pháp lý thực hiện luôn đạt chất lượng tốt, đáp ứng được yêu cầu của đương sự.             Trên thực tế, các vụ mua bán người khi bị phát hiện đều đủ điều kiện khởi tố vụ án hình sự, chính vì vậy mà Trung tâm TGPL chỉ tham gia TGPL cho nạn nhân khi đã ở giai đoạn tố tụng, chứ thực hiện tư vấn ở giai đoạn tiền tố tụng thì từ trước đến nay chưa có vụ việc nào. Trong quá trình tham gia tố tụng, các Trợ giúp viên pháp lý đồng thời cũng đã chú trọng quan tâm đến việc tư vấn pháp luật cho nạn nhân. Việc tư vấn pháp luật cho nạn nhân không chỉ dừng lại ở các quy định về pháp luật trợ giúp pháp lý, pháp luật hình sự mà còn mở rộng đến các quyền con người, các quy định pháp luật khác có ý nghĩa đối với việc ổn định sức khỏe tinh thần, tái hòa nhập xã hội, tìm kiếm công ăn việc làm, mưu cầu hạnh phúc cho đương sự.             Ở giai đoạn từ năm 2015 trở về trước, việc tiếp cận và trợ giúp pháp lý cho nạn nhân bị mua bán ít được quan tâm vì nhiều lý do, trong đó có cả lý do về thể chế, về sự phối hợp liên ngành, về nhân lực của ngành TGPL. Nhưng từ khi có Quyết định 749/QĐ-TTg, ngày 01 tháng 6 năm 2015 của Thủ tướng Chính phủ về phê duyệt đổi mới công tác trợ giúp pháp lý giai đoạn 2015 đến 2025 với định hướng: “Chú trọng vụ việc tham gia tố tụng, đặc biệt là trong lĩnh vực tố tụng hình sự, hôn nhân và gia đình, các vụ việc đại diện ngoài tố tụng, tư vấn pháp luật tại trụ sở, tư vấn pháp luật tiền tố tụng. Chỉ thực hiện việc tuyên truyền phổ biến, giáo dục pháp luật về hoạt động TGPL”, thì Trung tâm TGPL đã đẩy mạnh hoạt động tố tụng, các Trợ giúp viên pháp lý đã tăng cường chủ động khai thác vụ việc tố tụng nên công tác TGPL nói chung và TGPL cho nạn nhân bị mua bán trở về địa phương đã được quan tâm thực hiện mạnh mẽ hơn. Đặc biệt là từ khi có Thông tư liên tịch số 10/2018/TTLT-BTP-BCA-BQP-BTC-TANDTC-VKSNDTC, ngày 29 tháng 6 năm 2018 của Bộ Tư pháp, Bộ Công an, Bộ Quốc phòng, Bộ Tài chính, Tòa án nhân dân tối cao, Viện Kiểm sát nhân dân tối cao, quy định về phối hợp thực hiện trợ giúp pháp lý trong hoạt động tố tụng, thì công tác phối hợp giữa các cơ quan tiến hành tố tụng đã ngày càng được thực hiện nghiêm túc, triệt để, trơn tru hơn, nhờ vậy mà công tác tham gia tố tụng của Trung tâm TGPL được thuận lợi, mạnh mẽ, tăng cường, hiệu quả hơn. Trong bối cảnh đó, các vụ án về mua bán người có nạn nhân thuộc diện được TGPL đã được Trung tâm TGPL thực hiện ngày càng nhiều hơn, bảo vệ được cho nhiều người bị hại hơn và chất lượng của dịch vụ TGPL trong các vụ án này cũng ngày càng được tốt hơn. Từ năm 2018 đến nay, trung bình mỗi năm, Trung tâm TGPL thực hiện được khoảng 10 đến 12 vụ án về “Tội mua bán người” và “Tội mua bán người dưới 16 tuổi”, trong đó chủ yếu là do Chi nhánh 3 (trụ sở ở huyện Tương Dương), Chi nhánh 2 (trụ sở ơt thị xã Thái Hòa) thực hiện để bào chữa cho bị cáo và bảo vệ quyền lợi cho bị hại là người dân ở địa bàn huyện Kỳ Sơn và Quế Phong (CN3 chiếm đa số vụ việc). Qua thống kê của Trung tâm TGPL, thấy rẳng trong tổng số các vụ án này, thì số vụ bảo vệ quyền lợi cho bị hại - là nạn nhân bị mua bán trở về địa phương chiếm tỷ lệ ít hơn so với vụ việc bào chữa cho bị cáo (chỉ chiếm khoảng 30%). Sở dĩ có tình trạng này là vì ngay tại giai đoạn điều tra - là giai đoạn đầu tiên của hoạt động tố tụng, việc giải thích quyền được TGPL cho các bị hại ít được quan tâm hơn so với bị can. Chính vì vậy mà người bị hại đã vô tình bị bỏ lỡ quyền được sử dụng dịch vụ TGPL miễn phí - đây là một điều đáng tiếc cho nạn nhân và cũng là điều cần được chúng ta khắc phục càng sớm càng tốt.             Nhìn lại các vụ án đã tham gia, có một điều làm chúng tôi - người làm công tác TGPL vô cùng trăn trở, là mỗi một vụ án là một câu chuyện buồn khác nhau. Có câu chuyện vừa buồn, vừa đau. Đau vì cái đáng giận và cái đáng thương lẫn vào nhau, tội lỗi phát sinh không vì lòng tham ác mà chỉ vì con người yêu thương nhau sai cách. Sau phán quyết của Tòa đối với bị cáo lại là nước mắt ân hận và xót thương của người bị hại. Sau đây là một vài ví dụ điển hình, giúp chúng ta có góc nhìn khác, thấu đáo, tường tận và nhân văn hơn về những “bị cáo bất đắc dĩ”… Vụ án ông Lò Phó Phèng, cư trú tại bản Nam Tiến 2, xã Bảo Nam, huyện  Kỳ Sơn bị tuyên án 14 năm tù về “Tội mua bán người dưới 16 tuổi” theo khoản 2 Điều 151 Bộ luật hình sự. Nạn nhân là cháu Lò Thị May Chai -  đứa con gái chưa thành niên của bị cáo. Ông Phèng bị bệnh đau tim mà gia đình nghèo khó nên không có tiền chữa bệnh. Cháu Chai với lòng thương cha cộng với sự bất lực trong cuộc sống, nên đã thống nhất với cha và 2 người họ hàng là Moong Thị Xun và Lo Thị Căn, để Xun và Căn đưa Chai sang Trung Quốc bán để lấy tiền cho cha chữa bệnh. Vụ việc chẳng may vỡ lở, ông Chai, chị Xun và chị Căn bị điều tra, kết án, để lại nỗi đau khôn nguôi cho cả các bị cáo và người bị hại. Ngoài ra, còn có một số vụ án khác, chính nạn nhân trực tiếp “nhờ” người đưa mình sang Trung Quốc bán để lấy chồng bên nước bạn, số tiền được nhận là để lại cho người thân lo việc gia đình. Họ đâu biết rằng, chính sự “giúp đỡ” nhau thoát nghèo thoát khổ lại là nguyên nhân khiến họ trở thành “hai bên đối lập” trong quá trình tố tụng. Có vụ án, mặc dù nạn nhân đã được tư vấn đầy đủ về quyền bồi thường dân sự nhưng họ vẫn không yêu cầu bị cáo bồi thường, thậm chí họ còn thiết tha đề nghị Hội đồng xét xử giảm hình phạt cho bị cáo. Đối với các vụ án này, căn cứ vào nội dung, tính chất của hành vi phạm tội, căn cứ vào sự thành khẩn khai báo và thái độ ăn năn, hối cải của bị cáo, căn cứ vào việc bị hại có đề nghị giảm hình phạt cho bị  cáo, thì Hội đồng xét xử thường áp dụng hình phạt cho bị cáo ở mức thấp nhất của khung. Khi gặp những vụ án như vậy, Trợ giúp viên pháp lý có lúc cũng khó tránh khỏi sự chông chênh giữa tình và lý!....              Từ thực trạng công tác TGPL cho nạn nhân bị mua bán trở về địa phương như trên, Trung tâm TGPL có một số kiến nghị, đề xuất để góp phần đẩy mạnh và nâng cao chất lượng công tác này trong thời gian tới như sau:             Thứ nhất: Xuất phát từ nguyên nhân chủ yếu dẫn đến nạn mua bán người, thì giải pháp căn cơ nhất phải là cải thiện cuộc sống của người dân, để người dân không vì sinh kế mà trở thành nạn nhân của tệ nạn mua bán người. Bên cạnh đó, việc nâng cao kiến thức và ý thức pháp luật cho người dân nói chung, người dân ở vùng sâu vùng xa phải được quan tâm thực hiện, thường xuyên, liên tục và lâu dài, hiệu quả...để người dân có công cụ pháp lý bảo vệ chính mình.             Thứ hai: Tuyên truyền sâu rộng về pháp luật trợ giúp pháp lý, về thực trạng tệ nạn mua bán người và hậu quả của nó đối với an ninh, xã hội và đối với nạn nhân.             Thứ ba: Tiếp tục đẩy mạnh hoạt động phối hợp giữa các cơ quan tiến hành tố tụng, đưa hoạt động này đi vào chiều sâu, đặc biệt là cần quan tâm đúng mức hơn nữa đến việc giải thích quyền được TGPL ngay từ giai đoạn điều tra để tránh việc làm “mất” quyền được sử dụng dịch dịch vụ TGPL miễn phí của nạn nhân, cũng như góp phần tăng số vụ việc và nâng cao chất lượng công tác TGPL nói chung, TGPL cho nạn nhân bị mua bán nói riêng.             Thứ tư: Cần trang bị đủ nguồn lực - cả nguồn lực con người và nguồn lực tài chính để thực hiện công tác này một cách đầy đủ và mạnh mẽ, khắc phục việc bỏ sót đối tượng được TGPL và đảm bảo chất lượng, đáp ứng được tốt nhất quyền lợi của đương sự. Mua bán người là loại tội phạm nghiêm trọng, ảnh hưởng lớn và trực tiếp đến quyền con người. Trước thực trạng gia tăng của tội phạm này, thì yêu cầu đặt ra trong công tác pháp luật là cần xử lý nghiêm minh, chính xác, kịp thời, không bỏ lọt tội phạm nhưng bên cạnh đó cũng cần đảm bảo không để ra oan sai để góp phần ổn định an ninh chính trị, trật tự an toàn xã hội. Việc áp dụng pháp luật đúng, xem xét thấu đáo nội tình vụ việc cũng như các tình tiết giảm nhẹ, tăng nặng trách nhiệm hình sự là kim chỉ nam trong công tác xử lý tội phạm này, để vừa đáp ứng được yêu cầu của công tác thi hành pháp luật, vừa đáp ứng được yêu cầu của công tác tuyên truyền pháp luật cho người dân                                                                                                                                                                                                                   HOÀNG HÀ                                                                                                                                                    Trung tâm TGPLNN tỉnh Nghệ An