Một số kết quả trợ giúp pháp lý cho người cao tuổi
Ngày 23/11/2009 Quốc hội khóa XII, kỳ họp thứ 6 đã thông qua Luật Người cao tuổi. Từ văn bản có cơ sở pháp lý về người cao tuổi này, chính sách đối với người cao tuổi đã được đề cập và cụ thể hóa trong nhiều các văn bản quy phạm pháp luật khác có liên quan tạo ra một khuôn khổ chính sách khá toàn diện đối với người cao tuổi ở Việt Nam. Theo Luật này, người cao tuổi là công dân Việt Nam từ đủ 60 tuổi trở lên. Theo báo cáo của Tổng cục Thống kê, cả nước có 11,41 triệu người cao tuổi, chiếm khoảng 12% dân số; trong đó có 1.918.987 người từ 80 tuổi trở lên (chiếm 17% tổng số người cao tuổi); có 7.294.100 người cao tuổi sống ở khu vực nông thôn (chiếm 41,9%); tỷ lệ người cao tuổi thuộc hộ nghèo cao hơn bình quân chung của cả nước; người cao tuổi là dân tộc thiểu số chiếm gần 10%. Gần 1,7 triệu người cao tuổi được nhận trợ cấp xã hội hàng tháng (chiếm 14,8% tổng số người cao tuổi), 1,4 triệu người cao tuổi hưởng chính sách người có công (chiếm 12,3%).
- Quyền được trợ giúp pháp lý cho người cao tuổi
Theo quy định của Luật Người cao tuổi, người cao tuổi có các quyền như (1) được bảo đảm các nhu cầu cơ bản về ăn, mặc, ở, đi lại, chăm sóc sức khoẻ; (2) quyết định sống chung với con, cháu hoặc sống riêng theo ý muốn; (3) được ưu tiên khi sử dụng các dịch vụ theo quy định của Luật này và các quy định khác của pháp luật có liên quan; (4) được tạo điều kiện tham gia hoạt động văn hoá, giáo dục, thể dục, thể thao, giải trí, du lịch và nghỉ ngơi; (5) được tạo điều kiện làm việc phù hợp với sức khoẻ, nghề nghiệp và các điều kiện khác để phát huy vai trò người cao tuổi; (6) được miễn các khoản đóng góp cho các hoạt động xã hội, trừ trường hợp tự nguyện đóng góp; (7) được ưu tiên nhận tiền, hiện vật cứu trợ, chăm sóc sức khỏe và chỗ ở nhằm khắc phục khó khăn ban đầu khi gặp khó khăn do hậu quả thiên tai hoặc rủi ro bất khả kháng khác; (8) được tham gia Hội người cao tuổi Việt Nam theo quy định của Điều lệ Hội; (9) Các quyền khác theo quy định của pháp luật.
Trong lĩnh vực trợ giúp pháp lý, quyền được trợ giúp cho người cao tuổi theo từng giai đoạn có khác nhau, cụ thể như sau: Giai đoạn trước khi có Luật Trợ giúp pháp lý năm 2006, diện người được TGPL được quy định tại Thông tư liên tịch số 52/TTLT/TP-TC-TCCP-LĐTBXH ngày 14/01/1998 của Bộ Tư pháp – Ban Tổ chức cán bộ Chính phủ - Bộ Tài chính – Bộ Lao động thương bình và xã hội hướng dân thi hành Quyết định số 734/TTg ngày 6/9/1997 của Thủ tướng Chính phủ về việc thành lập tổ chức trợ giúp pháp lý cho người nghèo và đối tượng chính sách, theo đó, những đối tượng sau đây được hưởng giúp pháp lý miễn phí: người nghèo và các đối tượng chính sách như: người có công với cách mạng, đồng bào dân tộc thiểu số cư trú ở vùng cao, vùng sâu, vùng xa, hẻo lánh, hải đảo; các đối tượng được miễn án phí theo quy định tại khoản 1 Điều 13, điểm a, b, khoản 1 Điều 26; điểm a, c khoản 1 Điều 31 Nghị định số 70/CP ngày 12/6/1997 của Chính phủ về án phí, lệ phí Toà án. Như vậy, giai đoạn này, người cao tuổi chưa được quy định là diện người được trợ giúp pháp lý riêng, tuy nhiên nếu người cao tuổi thuộc các trường hợp được trợ giúp pháp lý nêu trên thì sẽ được hưởng dịch vụ trợ giúp pháp lý miễn phí.
Luật TGPL số 69/2006 được Quốc hội khóa XI thông qua ngày 29/6/2006, có hiệu lực thi hành từ ngày 01/01/2007, quy định nhiều vấn đề về tổ chức và hoạt động TGPL, trong đó có người được TGPL. Điều 10 của Luật quy định những người được TGPL bao gồm: người nghèo; người có công với cách mạng; người già cô đơn, người tàn tật và trẻ em không nơi nương tựa; người dân tộc thiểu số thường trú ở vùng có điều kiện kinh tế - xã hội đặc biệt khó khăn. Nghị định số 07/2007/NĐ-CP của Chính phủ hướng dẫn một số điều của Luật Trợ giúp pháp lý năm 2006 hướng dẫn người già được trợ giúp pháp lý quy định tại khoản 3 Điều 10 Luật Trợ giúp pháp lý là người từ đủ 60 tuổi trở lên sống độc thân hoặc không có nơi nương tựa. Nghị định số 14/2013/NĐ-CP ngày 05/02/2013 của Chính phủ sửa đổi, bổ sung một số điều của Nghị định số 07/2007/NĐ-CP của Chính phủ hướng dẫn một số điều của Luật Trợ giúp pháp lý năm 2006 quy định: Người già được trợ giúp pháp lý quy định tại khoản 3 Điều 10 Luật Trợ giúp pháp lý là người từ đủ 60 tuổi trở lên, sống cô đơn, không có nơi nương tựa.
Ngày 20/6/2017, Quốc hội khóa XIV đã thông qua Luật Trợ giúp pháp lý (sửa đổi), có hiệu lực từ ngày 01/01/2018. Theo quy định tại Điều 7 Luật Trợ giúp pháp lý 2017 thì "Người cao tuổi có khó khăn về tài chính" thuộc diện người được trợ giúp pháp lý (Điều 7 Luật Trợ giúp pháp lý). Nghị định số 144/2017/NĐ-CP ngày 15/12/2017 của Chính phủ quy định chi tiết một số điều của Luật Trợ giúp pháp lý năm 2017 thì điều kiện khó khăn về tài chính của người được trợ giúp pháp lý là người thuộc hộ cận nghèo hoặc là người đang hưởng trợ cấp xã hội hàng tháng theo quy định của pháp luật. Như vậy, người cao tuổi thuộc hộ cận nghèo hoặc là người cao tuổi đang hưởng trợ cấp xã hội hàng tháng thì được trợ giúp pháp lý miễn phí. Bên cạnh đó, người cao tuổi cũng được hưởng trợ giúp pháp lý khi thuộc một trong các trường hợp theo quy định tại Điều 7 Luật Trợ giúp pháp lý như người cao tuổi thuộc hộ nghèo, người cao tuổi là người có công với cách mạng, người cao tuổi là người bị buộc tội thuộc hộ cận nghèo, người cao tuổi là người dân tộc thiểu só cứ trú ở vùng có điều kiện kinh tế - xã hội đặc biệt khó khăn… Theo dự báo của Tổng cục Thống kê, đến năm 2036 nhóm dân số từ 65 tuổi trở lên sẽ chiếm khoảng 14,17% tổng dân số. Khi đó Việt Nam sẽ bước vào giai đoạn dân số già. Tỷ lệ và số lượng người cao tuổi Việt Nam sẽ tăng lên nhanh chóng trong những năm tới. Do đó có thể dự đoán được số lượng người cao tuổi thuộc diện được trợ giúp pháp lý sẽ gia tăng.
Ngày 21/12/2021 Thủ tướng Chính phủ đã ban hành Quyết định số 2156/QĐ-TTg phê duyệt Chương trình hành động quốc gia về người cao tuổi giai đoạn 2021-2030, trong đó đảm bảo quyền trợ giúp pháp lý cho người cao tuổi là một trong những mục tiêu quan trọng, với mục tiêu ít nhất 80% người cao tuổi có khó khăn về tài chính, bị bạo lực, bạo hành được cung cấp dịch vụ trợ giúp pháp lý theo quy định của pháp luật trợ giúp pháp lý khi có nhu cầu giai đoạn 2022-2025 và ít nhất 90% người cao tuổi có khó khăn về tài chính, bị bạo lực, bạo hành được cung cấp dịch vụ trợ giúp pháp lý theo quy định của pháp luật trợ giúp pháp lý khi có nhu cầu giai đoạn 2026-2030. Nhằm triển khai hiệu quả Chương trình hành động quốc gia về người cao tuổi giai đoạn 2021-2030, Bộ Tư pháp đã có Quyết định số 1334/QĐ –BTP ngày 10 tháng 6 năm 2022 ban hành Kế hoạch triển khai thực hiện chính sách trợ giúp pháp lý cho người cao tuổi, người cao tuổi có khó khăn về tài chính giai đoạn 2022-2030. Theo đó, tính đến nay hầu hết các địa phương đều đã ban hành văn bản triển khai thực hiện chính sách trợ giúp pháp lý cho người cao tuổi, người cao tuổi có khó khăn về tài chính giai đoạn 2022-2030.
2. Một số kết quả trợ giúp pháp lý cho người cao tuổi
a) Tổ chức, người thực hiện trợ giúp pháp lý cho người cao tuổi thuộc diện được trợ giúp pháp lý được tăng cường
Điều 10 và Điều 11 Luật Trợ giúp pháp lý quy định tổ chức thực hiện trợ giúp pháp lý bao gồm: Trung tâm trợ giúp pháp lý nhà nước và các tổ chức tham gia trợ giúp pháp lý. Trung tâm trợ giúp pháp lý nhà nước là đơn vị sự nghiệp công lập thuộc Sở Tư pháp, do Uỷ ban nhân dân cấp tỉnh thành lập, có tư cách pháp nhân, có con dấu, trụ sở và tài khoản riêng. Tổ chức tham gia trợ giúp pháp lý gồm tổ chức ký hợp đồng thực hiện trợ giúp pháp lý và tổ chức đăng ký tham gia trợ giúp pháp lý với Sở Tư pháp. Các tổ chức tham gia trợ giúp pháp lý có thể là tổ chức hành nghề luật sư, tổ chức tư vấn pháp luật đủ điều kiện theo quy định Luật Trợ giúp pháp lý kết hợp đồng thực hiện trợ giúp pháp lý hoặc đăng ký tham gia trợ giúp pháp lý với Sở Tư pháp.
Điều 17 Luật Trợ giúp pháp lý quy định người thực hiện trợ giúp pháp lý bao gồm: Trợ giúp viên pháp lý (viên chức thực hiện trợ giúp pháp lý chuyên nghiệp thuộc số lượng người làm việc của Trung tâm trợ giúp pháp lý nhà nước); Luật sư thực hiện trợ giúp pháp lý theo hợp đồng với Trung tâm trợ giúp pháp lý nhà nước; luật sư thực hiện trợ giúp pháp lý theo phân công của tổ chức tham gia trợ giúp pháp lý; Tư vấn viên pháp luật có 02 năm kinh nghiệm tư vấn pháp luật trở lên làm việc tại tổ chức tham gia trợ giúp pháp lý; Cộng tác viên trợ giúp pháp lý.
Đến nay, hệ thống tổ chức thực hiện trợ giúp pháp lý được kiện toàn và tăng cường năng lực; người thực hiện trợ giúp pháp lý ngày càng được nâng cao chất lượng, tính chuyên nghiệp. Hiện nay ở trung ương, có Cục Trợ giúp pháp lý là đơn vị thuộc Bộ Tư pháp có chức năng giúp Bộ Tư pháp quản lý nhà nước và quản lý chuyên ngành về trợ giúp pháp lý. Ở địa phương có Sở Tư pháp giúp Ủy ban nhân dân cấp tỉnh quản lý nhà nước về trợ giúp pháp lý tại địa phương. Trung tâm trợ giúp pháp lý nhà nước là đơn vị sự nghiệp trực thuộc Sở Tư pháp, có tư cách pháp nhân, có con dấu, trụ sở và tài khoản riêng.
Đến hết năm 2023, theo tổng hợp báo cáo thống kê từ các địa phương, trên cả nước có 63 Trung tâm trợ giúp pháp lý nhà nước, 97 Chi nhánh, với tổng số 1228 viên chức, người lao động, trong đó có 676 trợ giúp viên pháp lý; có 26 tổ chức ký hợp đồng thực hiện trợ giúp pháp lý; 174 tổ chức đăng ký tham gia trợ giúp pháp lý; 32 Cộng tác viên ký hợp đồng, 643 Luật sư ký hợp đồng thực hiện trợ giúp pháp lý. Có thể nói, mặc dù số lượng người làm việc tại các Trung tâm trên toàn quốc không tăng nhưng chất lượng nguồn nhân lực thực hiện trợ giúp pháp lý tăng lên đáng kể. Tỷ lệ số lượng trợ giúp viên pháp lý trên tổng số người làm việc tại Trung tâm trợ giúp pháp lý từng bước được nâng lên, số lượng người làm chuyên môn (Trợ giúp viên pháp lý và chuyên viên pháp lý) và tiêu chuẩn Trợ giúp viên pháp lý nâng cao hơn so với thời điểm triển khai Luật Trợ giúp pháp lý năm 2006. Quy định trợ giúp viên pháp lý có tiêu chuẩn, điều kiện tương đồng với luật sư, hiện nay, các Trợ giúp viên pháp lý đều đã đáp ứng các yêu cầu của đào tạo nghề, hạng chức danh (phải trải qua lớp đào tạo nghề, tập sự và đạt kết quả tại kỳ kiểm tra hết tập sự do Bộ Tư pháp tổ chức mới được bổ nhiệm chức danh và hành nghề). Đến nay, trợ giúp viên pháp lý đã trở thành đội ngũ nòng cốt trong cung cấp dịch vụ trợ giúp pháp lý và số lượng vụ việc tham gia tố tụng của Trợ giúp viên pháp lý tăng hằng năm.
Để nâng cao năng lực cho đội ngũ người thực hiện trợ giúp pháp lý trên toàn quốc nhằm đáp ứng yêu cầu trợ giúp pháp lý ngày càng cao của người dân, hàng năm, Bộ Tư pháp thường xuyên tổ chức các lớp tập huấn, bồi dưỡng kiến thức pháp luật, kỹ năng thực hiện trợ giúp pháp lý, trong đó, tập trung vào các kỹ năng tham gia tố tụng hình sự, dân sự, hành chính và các kỹ năng thực hiện trợ giúp pháp lý cho các nhóm người yếu thế, dễ bị tổn thương (trong đó có người cao tuổi thuộc diện được trợ giúp pháp lý). Ở địa phương, Sở Tư pháp các tỉnh, thành phố trực thuộc trung ương tổ chức các lớp tập huấn, bồi dưỡng kiến thức, kỹ năng thực hiện trợ giúp pháp lý cho người thực hiện trợ giúp pháp lý của địa phương. 100% trợ giúp viên pháp lý hoàn thành nghĩa vụ tập huấn nâng cao kiến thức, kỹ năng bắt buộc theo quy định.
b) Kết quả thực hiện trợ giúp pháp lý cho người cao tuổi thuộc diện được trợ giúp pháp lý
Giai đoạn 2010-2023, các tổ chức thực hiện trợ giúp pháp lý trên toàn quốc có hơn 18 nghìn lượt người cao tuổi thuộc diện được trợ giúp pháp lý được cung cấp dịch vụ trợ giúp pháp lý miễn phí, trong đó:
Trước khi triển khai Luật Trợ giúp pháp lý 2017, trong giai đoạn 2010-2017, các tổ chức thực hiện trợ giúp pháp lý trên toàn quốc đã trợ giúp pháp lý cho hơn 10 nghìn lượt người cao tuổi thuộc diện được trợ giúp pháp lý theo quy định Luật TGPL 2006 và Nghị định số 07/2007/NĐ-CP, Nghị định số 14/2013/NĐ-CP ngày 05/02/2013 của Chính phủ.
Từ khi triển khai Luật Trợ giúp pháp lý đến nay, trong giai đoạn 2018 đến hết năm 2023 khoảng hơn 8 nghìn lượt người cao tuổi có khó khăn về tài chính được trợ giúp pháp lý. Sau khi Luật Trợ giúp pháp lý 2017 được ban hành và định hướng về tập trung thực hiện các vụ tham gia tố tụng theo chỉ đạo của Bộ Tư pháp, các Trung tâm trợ giúp pháp lý đã đẩy mạnh hoạt động thực hiện vụ việc trợ giúp pháp lý, nhất là tham gia tố tụng. Số liệu trên là số liệu trợ giúp pháp lý cho người cao tuổi có khó khăn về tài chính, số liệu này mới chỉ phản ánh một phần số vụ việc trợ giúp pháp lý cho người cao tuổi. Bởi vì ngoài trường hợp người cao tuổi có khó khăn về tài chính thì người cao tuổi cũng đồng thời thuộc các diện trợ giúp pháp lý khác và được thống kê ở diện trợ giúp pháp lý khác, ví dụ như hộ nghèo hoặc người dân tộc thiểu số cư trú ở vùng có điều kiện kinh tế - xã hội đặc biệt khó khăn….
Chất lượng vụ việc trợ giúp pháp lý ngày càng được chú trọng. Qua báo cáo của các địa phương và qua theo dõi việc thực hiện các vụ việc trợ giúp pháp lý, hầu hết, các vụ việc trợ giúp pháp lý (trong đó có vụ việc trợ giúp pháp lý cho người cao tuổi thuộc đối tượng được TGPL) được đánh giá là đạt chất lượng trở lên, không có vụ việc nào bị khiếu kiện về chất lượng vụ việc trợ giúp pháp lý. Đặc biệt, có những vụ việc người cao tuổi thuộc diện được trợ giúp pháp lý được bào chữa vô tội, được giảm hình phạt, được chuyển tội danh nhẹ hơn trong vụ việc hình sự hoặc thắng kiện, bảo vệ được quyền và lợi ích hợp pháp của mình trong vụ việc dân sự và hành chính.
Với những kết quả thực hiện trợ giúp pháp lý trong từng vụ việc cụ thể có thể khẳng định công tác trợ giúp pháp lý đã góp phần không nhỏ trong việc thực hiện các chính sách an sinh của Nhà nước đối với các đối tượng yếu thế, trong đó có người cao tuổi; hoạt động trợ giúp pháp lý đã kịp thời bảo vệ tốt nhất quyền và lợi ích hợp pháp của người cao tuổi có khó khăn về tài chính nói riêng và người cao tuổi thuộc đối tượng được trợ giúp pháp lý nói chung khi họ có vướng mắc về pháp luật, tạo niềm tin vào công lý của người dân với Đảng và Nhà nước. Qua công tác trợ giúp pháp lý đã góp phần nâng cao nhận thức, sự quan tâm và trách nhiệm của các cơ quan, tổ chức, cá nhân đối với nhóm người dễ bị tổn thương này.
c) Kết quả hoạt động phối hợp trợ giúp pháp lý cho người cao tuổi
Trong thời gian gần đây việc phối hợp trợ giúp pháp lý nói chung, đặc biệt là phối hợp trợ giúp pháp lý trong hoạt động tố tụng có nhiều chuyển biến tích cực. Quan hệ phối hợp giữa các cơ quan tiến hành tố tụng và Trung tâm trợ giúp pháp lý nhà nước ngày càng được củng cố, giúp người thuộc diện trợ giúp pháp lý, trong đó có người cao tuổi có khó khăn về tài chính sớm tiếp cận với thông tin về quyền được trợ giúp pháp lý và thụ hưởng khi có nhu cầu. Đa số các cơ quan tiến hành tố tụng các cấp đã thực hiện đúng việc giải thích, thông tin, thông báo và tạo điều kiện thuận lợi cho người thực hiện trợ giúp pháp lý thực hiện vụ việc theo quy định của Luật Trợ giúp pháp lý, Thông tư liên tịch số 10/2018/TTLT-BCA-BQP-BTC-TANDTC-VKSNDTC ngày 29/6/2018 của Bộ Tư pháp, Bộ Công an, Bộ Quốc phòng, Bộ Tài chính, Tòa án nhân dân tối cao và Viện Kiểm sát nhân dân tối cao và các văn bản pháp luật có liên quan. Ngày 19/5/2022, Bộ Tư pháp và Tòa án nhân dân tối cao đã ký ban hành Chương trình phối hợp người thực hiện trợ giúp pháp lý trực tại Tòa án (Chương trình phối hợp 1603/CTPH-BTP-TANDTC). Ngày 27/11/2023, Bộ Tư pháp và Bộ Công an đã ký kết Chương trình phối hợp về trực trợ giúp pháp lý trong điều tra hình sự (Chương trình phối hợp số 5789/CTPH-BTP-BCA). Việc ký kết các Chương trình phối hợp trực trợ giúp pháp lý đã thể hiện sự phối hợp ngày càng chặt chẽ, thiết thực của các bộ, ngành trong việc tạo điều kiện thuận lợi tối đa cho người được trợ giúp pháp lý sớm tiếp cận thông tin trợ giúp pháp lý, hướng tới việc lấy quyền và lợi ích hợp pháp của người được trợ giúp pháp lý, trong đó có người cao tuổi thuộc diện được trợ giúp pháp lý làm trung tâm.
Bên cạnh mối quan hệ phối hợp về trợ giúp pháp lý trong tố tụng, các Sở Tư pháp/Trung tâm trợ giúp pháp lý nhà nước còn tích cực phối hợp với Đoàn luật sư ở địa phương trong việc huy động luật sư có kinh nghiệm, uy tín tham gia trợ giúp pháp lý và các cơ quan, tổ chức như Hội người cao tuổi, Hội Nông dân, Hội Luật gia, Hội Phụ nữ, Mặt trận tổ quốc Việt nam... trong việc truyền thông về trợ giúp pháp lý và giới thiệu hội viên có nhu cầu trợ giúp pháp lý đến Trung tâm. Để thực hiện quy định tại Thông tư số 03/2021/TT-BTP, nhiều địa phương (Sở Tư pháp/Trung tâm trợ giúp pháp lý) đã ban hành công văn, văn bản đến UBND cấp xã đề nghị phối hợp triển khai thực hiện trách nhiệm thông tin, giới thiệu về trợ giúp pháp lý. Một số địa phương đã triển khai có kết quả nội dung này.
d) Kết quả hoạt động truyền thông về quyền trợ giúp pháp lý cho người cao tuổi
Truyền thông về trợ giúp pháp lý luôn giữ vai trò quan trọng trong việc truyền tải thông tin về trợ giúp pháp lý đến với người dân nói chung và người được trợ giúp pháp pháp lý nói riêng, trong đó có người cao tuổi, giúp người dân tiếp cận thông tin trợ giúp pháp lý kịp thời, hiệu quả. Trong thời gian qua, thông qua các phương thức truyền thông về trợ giúp pháp lý khác nhau, các cơ quan, tổ chức và người dân trong đó có người cao tuổi hiểu biết hơn về quyền được trợ giúp pháp lý của mình và cách thức để tiếp cận dịch vụ pháp lý miễn phí khi có vướng mắc pháp luật, góp phần bảo đảm quyền con người, quyền công dân cho đối tượng “yếu thế” này.
Ở trung ương, Cục TGPL tăng cường truyền thông về quyền trợ giúp pháp lý cho người dân nói chung, trong đó có người cao tuổi có khó khăn về tài chính, tiếp tục được chú trọng và đẩy mạnh với nhiều hình thức đa dạng như: phát sóng thông điệp, tiểu phẩm về trợ giúp pháp lý trên Đài Tiếng nói Việt Nam (VOV); phối hợp xây dựng, phát sóng phóng sự, phim diễn án trợ giúp pháp lý trên chuyên mục Quốc hội với cử tri, các kênh truyền hình (kênh VTV1, VTV2, VTV5, VTV8, Vnews, …); tổ chức các đợt truyền thông điểm về trợ giúp pháp lý cho người dân, già làng, trưởng bản, người có uy tín trong cộng đồng... Các hoạt động truyền thông về trợ giúp pháp lý này đã thu hút được sự quan tâm, phản hồi rất tích cực từ phía người dân và các cơ quan chức năng. Ngoài ra, trang thông tin điện tử trợ giúp pháp lý (https://tgpl.moj.gov.vn) liên tục cập nhật thông tin về tổ chức và hoạt động trợ giúp pháp lý trên phạm vi cả nước, danh sách, địa chỉ các Trung tâm trợ giúp pháp lý và Trợ giúp viên pháp lý trong cả nước để người dân biết và lựa chọn. Đến nay, đã có hàng trăm nghìn lượt truy cập Trang thông tin điện tử trợ giúp pháp lý Việt Nam.
Tại địa phương, Trung tâm trợ giúp pháp lý nhà nước các tỉnh, thành phố đã tổ chức nhiều hình thức truyền thông về quyền được trợ giúp pháp lý cho người cao tuổi có khó khăn về tài chính như: thông qua các đợt truyền thông về trợ giúp pháp lý tại cơ cở, phối hợp với Đài phát thanh, truyền hình, báo chí, phát tờ gấp pháp luật về trợ giúp pháp lý… để tuyên truyền về hoạt động trợ giúp pháp lý, trong đó có quyền được trợ giúp pháp lý cho người cao tuổi có khó khăn về tài chính. Ngoài ra, các địa phương cũng đã lắp đặt bảng thông tin, hộp tin trợ giúp pháp lý tại các cơ quan tiến hành tố tụng, trụ sở Ủy ban nhân dân xã, phường, thị trấn, trụ sở Nhà văn hóa,... để người cao tuổi có khó khăn về tài chính có thể tiếp cận được quyền được trợ giúp pháp lý của mình.
Có thể nói rằng, để đạt được những kết quả như trên, công tác trợ giúp pháp lý cho người cao tuổi có khó khăn về tài chính đã được hệ thống tổ chức trợ giúp pháp lý từ Trung ương đến địa phương, các cơ quan có liên quan đặc biệt là cơ quan tiến hành tố tụng quan tâm, triển khai thực hiện. Nhận thức của các cơ quan ban ngành nhất là Sở Tư pháp đối với công tác trợ giúp pháp lý cho người cao tuổi được nâng cao, ngay khi có Quyết định của Bộ trưởng Bộ Tư pháp, các địa phương đã chủ động xây dựng Kế hoạch và triển khai thực hiện Kế hoạch hiệu quả. Quan hệ phối hợp công tác giữa các tổ chức thực hiện trợ giúp pháp lý ở địa phương và các cấp Hội Người cao tuổi tiếp tục được tăng cường và phát huy hiệu quả trên nguyên tắc tạo điều kiện thuận lợi để cùng thực hiện tốt chức năng, nhiệm vụ được giao theo quy định của pháp luật. Người cao tuổi, trong đó người cao tuổi có khó khăn về tài chính ngày càng được quan tâm, tạo điều kiện tiếp cận dịch vụ trợ giúp pháp lý miễn phí của nhà nước…
Bên cạnh những kết quả đạt được, những thuận lợi trong công tác trợ giúp pháp lý cho người cao tuổi thì vẫn còn những khó khăn, hạn chế nhất định trong công tác này, có thể kể đến như: truyền thông trợ giúp pháp lý cho người dân nói chung và người cao tuổi ở các địa phương chưa đồng đều; vẫn còn trường hợp người dân, đặc biệt là người cao tuổi chưa biết đến quyền được trợ giúp pháp lý miễn phí khi có vướng mắc pháp luật. Vẫn còn thực tế là một số người thực hiện trợ giúp pháp lý chưa có nhiều kỹ năng và kinh nghiệm về giải quyết các vụ việc trợ giúp pháp lý liên quan đến người cao tuổi. Mặc dù có sự quan tâm, phối hợp giữa các cơ quan, ban, ngành, song một số cấp Hội người cao tuổi chưa thật sự chủ động đổi mới phương thức hoạt động, đề xuất, kiến nghị các biện pháp, chính sách hỗ trợ cho hoạt động trợ giúp pháp lý của hội viên nên chưa phát huy tối đa vai trò là cầu nối giữa các tổ chức thực hiện trợ giúp pháp lý với người cao tuổi thuộc đối tượng được trợ giúp pháp lý…
3. Một số đề xuất, kiến nghị
- Đề nghị nghiên cứu, sửa đổi Luật người cao tuổi theo hướng bổ sung quyền trợ giúp pháp lý cho người cao tuổi theo quy định của Luật trợ giúp pháp lý để bảo đảm tính thống nhất, đồng bộ của hệ thống pháp luật.
- Tiếp tục tổ chức triển khai thực hiện có hiệu quả Luật TGPL và các văn bản quy định chi tiết, hướng dẫn thi hành; Quyết định 1334/QĐ-BTP về triển khai thực hiện chính sách trợ giúp pháp lý cho người cao tuổi, người cao tuổi có khó khăn về tài chính giai đoạn 2022-2030, chỉ đạo địa phương triển khai thực hiện trợ giúp pháp lý cho người cao tuổi.
- Có các giải pháp nâng cao vai trò, năng lực, tính chuyên nghiệp và chất lượng hệ thống trợ giúp pháp lý để người dân dễ tiếp cận pháp luật, ví dụ như tăng cường tập huấn nâng cao kiến thức và kỹ năng nghề nghiệp cho người thực hiện trợ giúp pháp lý khi thực hiện trợ giúp pháp lý cho những đối tượng đặc thù trong đó có người cao tuổi thuộc đối tượng được trợ giúp pháp lý…
- Tiếp tục tập trung thực hiện vụ việc TGPL cho người được TGPL trong tố tụng, trong đó có người cao tuổi có khó khăn về tài chính và người cao tuổi thuộc diện được TGPL khác.
- Tiếp tục đẩy mạnh công tác truyền thông về hoạt động trợ giúp pháp lý, về quyền được trợ giúp pháp lý trên các phương tiện thông tin đại chúng, nhằm tăng cường khả năng tiếp cận dịch vụ trợ giúp pháp lý cho người được trợ giúp pháp lý, trong đó có người cao tuổi có khó khăn về tài chính.
- Tiếp tục nâng cao quả công tác phối hợp giữa các cơ quan, tổ chức, nhất là các cơ quan tiến hành tố tụng, với chính quyền cơ sở, các Hội của người cao tuổi trong việc giới thiệu nhu cầu trợ giúp pháp lý. Triển khai hiệu quả cơ chế người thực hiện TGPL trực ở trụ sở hoặc trực qua điện thoại tại tòa án nhân dân, cơ quan điều tra, nhà tạm giam, tạm giữ... giúp người bị tạm giữ, bị can, bị cáo được tiếp cận sớm với trợ giúp pháp lý.
- Có các giải pháp hiện đại hóa, tăng cường ứng dụng công nghệ thông tin trong hệ thống trợ giúp pháp lý; quan tâm bố trí kịp thời kinh phí, đầu tư cơ sở vật chất cho Trung tâm trợ giúp pháp lý nhà nước để đáp ứng nhu cầu trợ giúp pháp lý trên địa bàn cũng như triển khai các Chương trình mục tiêu quốc gia, chương trình, đề án về trợ giúp pháp lý hoặc có nội dung về trợ giúp pháp lý…/.
Trong lĩnh vực trợ giúp pháp lý, quyền được trợ giúp cho người cao tuổi theo từng giai đoạn có khác nhau, cụ thể như sau: Giai đoạn trước khi có Luật Trợ giúp pháp lý năm 2006, diện người được TGPL được quy định tại Thông tư liên tịch số 52/TTLT/TP-TC-TCCP-LĐTBXH ngày 14/01/1998 của Bộ Tư pháp – Ban Tổ chức cán bộ Chính phủ - Bộ Tài chính – Bộ Lao động thương bình và xã hội hướng dân thi hành Quyết định số 734/TTg ngày 6/9/1997 của Thủ tướng Chính phủ về việc thành lập tổ chức trợ giúp pháp lý cho người nghèo và đối tượng chính sách, theo đó, những đối tượng sau đây được hưởng giúp pháp lý miễn phí: người nghèo và các đối tượng chính sách như: người có công với cách mạng, đồng bào dân tộc thiểu số cư trú ở vùng cao, vùng sâu, vùng xa, hẻo lánh, hải đảo; các đối tượng được miễn án phí theo quy định tại khoản 1 Điều 13, điểm a, b, khoản 1 Điều 26; điểm a, c khoản 1 Điều 31 Nghị định số 70/CP ngày 12/6/1997 của Chính phủ về án phí, lệ phí Toà án. Như vậy, giai đoạn này, người cao tuổi chưa được quy định là diện người được trợ giúp pháp lý riêng, tuy nhiên nếu người cao tuổi thuộc các trường hợp được trợ giúp pháp lý nêu trên thì sẽ được hưởng dịch vụ trợ giúp pháp lý miễn phí.
Luật TGPL số 69/2006 được Quốc hội khóa XI thông qua ngày 29/6/2006, có hiệu lực thi hành từ ngày 01/01/2007, quy định nhiều vấn đề về tổ chức và hoạt động TGPL, trong đó có người được TGPL. Điều 10 của Luật quy định những người được TGPL bao gồm: người nghèo; người có công với cách mạng; người già cô đơn, người tàn tật và trẻ em không nơi nương tựa; người dân tộc thiểu số thường trú ở vùng có điều kiện kinh tế - xã hội đặc biệt khó khăn. Nghị định số 07/2007/NĐ-CP của Chính phủ hướng dẫn một số điều của Luật Trợ giúp pháp lý năm 2006 hướng dẫn người già được trợ giúp pháp lý quy định tại khoản 3 Điều 10 Luật Trợ giúp pháp lý là người từ đủ 60 tuổi trở lên sống độc thân hoặc không có nơi nương tựa. Nghị định số 14/2013/NĐ-CP ngày 05/02/2013 của Chính phủ sửa đổi, bổ sung một số điều của Nghị định số 07/2007/NĐ-CP của Chính phủ hướng dẫn một số điều của Luật Trợ giúp pháp lý năm 2006 quy định: Người già được trợ giúp pháp lý quy định tại khoản 3 Điều 10 Luật Trợ giúp pháp lý là người từ đủ 60 tuổi trở lên, sống cô đơn, không có nơi nương tựa.
Ngày 20/6/2017, Quốc hội khóa XIV đã thông qua Luật Trợ giúp pháp lý (sửa đổi), có hiệu lực từ ngày 01/01/2018. Theo quy định tại Điều 7 Luật Trợ giúp pháp lý 2017 thì "Người cao tuổi có khó khăn về tài chính" thuộc diện người được trợ giúp pháp lý (Điều 7 Luật Trợ giúp pháp lý). Nghị định số 144/2017/NĐ-CP ngày 15/12/2017 của Chính phủ quy định chi tiết một số điều của Luật Trợ giúp pháp lý năm 2017 thì điều kiện khó khăn về tài chính của người được trợ giúp pháp lý là người thuộc hộ cận nghèo hoặc là người đang hưởng trợ cấp xã hội hàng tháng theo quy định của pháp luật. Như vậy, người cao tuổi thuộc hộ cận nghèo hoặc là người cao tuổi đang hưởng trợ cấp xã hội hàng tháng thì được trợ giúp pháp lý miễn phí. Bên cạnh đó, người cao tuổi cũng được hưởng trợ giúp pháp lý khi thuộc một trong các trường hợp theo quy định tại Điều 7 Luật Trợ giúp pháp lý như người cao tuổi thuộc hộ nghèo, người cao tuổi là người có công với cách mạng, người cao tuổi là người bị buộc tội thuộc hộ cận nghèo, người cao tuổi là người dân tộc thiểu só cứ trú ở vùng có điều kiện kinh tế - xã hội đặc biệt khó khăn… Theo dự báo của Tổng cục Thống kê, đến năm 2036 nhóm dân số từ 65 tuổi trở lên sẽ chiếm khoảng 14,17% tổng dân số. Khi đó Việt Nam sẽ bước vào giai đoạn dân số già. Tỷ lệ và số lượng người cao tuổi Việt Nam sẽ tăng lên nhanh chóng trong những năm tới. Do đó có thể dự đoán được số lượng người cao tuổi thuộc diện được trợ giúp pháp lý sẽ gia tăng.
Ngày 21/12/2021 Thủ tướng Chính phủ đã ban hành Quyết định số 2156/QĐ-TTg phê duyệt Chương trình hành động quốc gia về người cao tuổi giai đoạn 2021-2030, trong đó đảm bảo quyền trợ giúp pháp lý cho người cao tuổi là một trong những mục tiêu quan trọng, với mục tiêu ít nhất 80% người cao tuổi có khó khăn về tài chính, bị bạo lực, bạo hành được cung cấp dịch vụ trợ giúp pháp lý theo quy định của pháp luật trợ giúp pháp lý khi có nhu cầu giai đoạn 2022-2025 và ít nhất 90% người cao tuổi có khó khăn về tài chính, bị bạo lực, bạo hành được cung cấp dịch vụ trợ giúp pháp lý theo quy định của pháp luật trợ giúp pháp lý khi có nhu cầu giai đoạn 2026-2030. Nhằm triển khai hiệu quả Chương trình hành động quốc gia về người cao tuổi giai đoạn 2021-2030, Bộ Tư pháp đã có Quyết định số 1334/QĐ –BTP ngày 10 tháng 6 năm 2022 ban hành Kế hoạch triển khai thực hiện chính sách trợ giúp pháp lý cho người cao tuổi, người cao tuổi có khó khăn về tài chính giai đoạn 2022-2030. Theo đó, tính đến nay hầu hết các địa phương đều đã ban hành văn bản triển khai thực hiện chính sách trợ giúp pháp lý cho người cao tuổi, người cao tuổi có khó khăn về tài chính giai đoạn 2022-2030.
2. Một số kết quả trợ giúp pháp lý cho người cao tuổi
a) Tổ chức, người thực hiện trợ giúp pháp lý cho người cao tuổi thuộc diện được trợ giúp pháp lý được tăng cường
Điều 10 và Điều 11 Luật Trợ giúp pháp lý quy định tổ chức thực hiện trợ giúp pháp lý bao gồm: Trung tâm trợ giúp pháp lý nhà nước và các tổ chức tham gia trợ giúp pháp lý. Trung tâm trợ giúp pháp lý nhà nước là đơn vị sự nghiệp công lập thuộc Sở Tư pháp, do Uỷ ban nhân dân cấp tỉnh thành lập, có tư cách pháp nhân, có con dấu, trụ sở và tài khoản riêng. Tổ chức tham gia trợ giúp pháp lý gồm tổ chức ký hợp đồng thực hiện trợ giúp pháp lý và tổ chức đăng ký tham gia trợ giúp pháp lý với Sở Tư pháp. Các tổ chức tham gia trợ giúp pháp lý có thể là tổ chức hành nghề luật sư, tổ chức tư vấn pháp luật đủ điều kiện theo quy định Luật Trợ giúp pháp lý kết hợp đồng thực hiện trợ giúp pháp lý hoặc đăng ký tham gia trợ giúp pháp lý với Sở Tư pháp.
Điều 17 Luật Trợ giúp pháp lý quy định người thực hiện trợ giúp pháp lý bao gồm: Trợ giúp viên pháp lý (viên chức thực hiện trợ giúp pháp lý chuyên nghiệp thuộc số lượng người làm việc của Trung tâm trợ giúp pháp lý nhà nước); Luật sư thực hiện trợ giúp pháp lý theo hợp đồng với Trung tâm trợ giúp pháp lý nhà nước; luật sư thực hiện trợ giúp pháp lý theo phân công của tổ chức tham gia trợ giúp pháp lý; Tư vấn viên pháp luật có 02 năm kinh nghiệm tư vấn pháp luật trở lên làm việc tại tổ chức tham gia trợ giúp pháp lý; Cộng tác viên trợ giúp pháp lý.
Đến nay, hệ thống tổ chức thực hiện trợ giúp pháp lý được kiện toàn và tăng cường năng lực; người thực hiện trợ giúp pháp lý ngày càng được nâng cao chất lượng, tính chuyên nghiệp. Hiện nay ở trung ương, có Cục Trợ giúp pháp lý là đơn vị thuộc Bộ Tư pháp có chức năng giúp Bộ Tư pháp quản lý nhà nước và quản lý chuyên ngành về trợ giúp pháp lý. Ở địa phương có Sở Tư pháp giúp Ủy ban nhân dân cấp tỉnh quản lý nhà nước về trợ giúp pháp lý tại địa phương. Trung tâm trợ giúp pháp lý nhà nước là đơn vị sự nghiệp trực thuộc Sở Tư pháp, có tư cách pháp nhân, có con dấu, trụ sở và tài khoản riêng.
Đến hết năm 2023, theo tổng hợp báo cáo thống kê từ các địa phương, trên cả nước có 63 Trung tâm trợ giúp pháp lý nhà nước, 97 Chi nhánh, với tổng số 1228 viên chức, người lao động, trong đó có 676 trợ giúp viên pháp lý; có 26 tổ chức ký hợp đồng thực hiện trợ giúp pháp lý; 174 tổ chức đăng ký tham gia trợ giúp pháp lý; 32 Cộng tác viên ký hợp đồng, 643 Luật sư ký hợp đồng thực hiện trợ giúp pháp lý. Có thể nói, mặc dù số lượng người làm việc tại các Trung tâm trên toàn quốc không tăng nhưng chất lượng nguồn nhân lực thực hiện trợ giúp pháp lý tăng lên đáng kể. Tỷ lệ số lượng trợ giúp viên pháp lý trên tổng số người làm việc tại Trung tâm trợ giúp pháp lý từng bước được nâng lên, số lượng người làm chuyên môn (Trợ giúp viên pháp lý và chuyên viên pháp lý) và tiêu chuẩn Trợ giúp viên pháp lý nâng cao hơn so với thời điểm triển khai Luật Trợ giúp pháp lý năm 2006. Quy định trợ giúp viên pháp lý có tiêu chuẩn, điều kiện tương đồng với luật sư, hiện nay, các Trợ giúp viên pháp lý đều đã đáp ứng các yêu cầu của đào tạo nghề, hạng chức danh (phải trải qua lớp đào tạo nghề, tập sự và đạt kết quả tại kỳ kiểm tra hết tập sự do Bộ Tư pháp tổ chức mới được bổ nhiệm chức danh và hành nghề). Đến nay, trợ giúp viên pháp lý đã trở thành đội ngũ nòng cốt trong cung cấp dịch vụ trợ giúp pháp lý và số lượng vụ việc tham gia tố tụng của Trợ giúp viên pháp lý tăng hằng năm.
Để nâng cao năng lực cho đội ngũ người thực hiện trợ giúp pháp lý trên toàn quốc nhằm đáp ứng yêu cầu trợ giúp pháp lý ngày càng cao của người dân, hàng năm, Bộ Tư pháp thường xuyên tổ chức các lớp tập huấn, bồi dưỡng kiến thức pháp luật, kỹ năng thực hiện trợ giúp pháp lý, trong đó, tập trung vào các kỹ năng tham gia tố tụng hình sự, dân sự, hành chính và các kỹ năng thực hiện trợ giúp pháp lý cho các nhóm người yếu thế, dễ bị tổn thương (trong đó có người cao tuổi thuộc diện được trợ giúp pháp lý). Ở địa phương, Sở Tư pháp các tỉnh, thành phố trực thuộc trung ương tổ chức các lớp tập huấn, bồi dưỡng kiến thức, kỹ năng thực hiện trợ giúp pháp lý cho người thực hiện trợ giúp pháp lý của địa phương. 100% trợ giúp viên pháp lý hoàn thành nghĩa vụ tập huấn nâng cao kiến thức, kỹ năng bắt buộc theo quy định.
b) Kết quả thực hiện trợ giúp pháp lý cho người cao tuổi thuộc diện được trợ giúp pháp lý
Giai đoạn 2010-2023, các tổ chức thực hiện trợ giúp pháp lý trên toàn quốc có hơn 18 nghìn lượt người cao tuổi thuộc diện được trợ giúp pháp lý được cung cấp dịch vụ trợ giúp pháp lý miễn phí, trong đó:
Trước khi triển khai Luật Trợ giúp pháp lý 2017, trong giai đoạn 2010-2017, các tổ chức thực hiện trợ giúp pháp lý trên toàn quốc đã trợ giúp pháp lý cho hơn 10 nghìn lượt người cao tuổi thuộc diện được trợ giúp pháp lý theo quy định Luật TGPL 2006 và Nghị định số 07/2007/NĐ-CP, Nghị định số 14/2013/NĐ-CP ngày 05/02/2013 của Chính phủ.
Từ khi triển khai Luật Trợ giúp pháp lý đến nay, trong giai đoạn 2018 đến hết năm 2023 khoảng hơn 8 nghìn lượt người cao tuổi có khó khăn về tài chính được trợ giúp pháp lý. Sau khi Luật Trợ giúp pháp lý 2017 được ban hành và định hướng về tập trung thực hiện các vụ tham gia tố tụng theo chỉ đạo của Bộ Tư pháp, các Trung tâm trợ giúp pháp lý đã đẩy mạnh hoạt động thực hiện vụ việc trợ giúp pháp lý, nhất là tham gia tố tụng. Số liệu trên là số liệu trợ giúp pháp lý cho người cao tuổi có khó khăn về tài chính, số liệu này mới chỉ phản ánh một phần số vụ việc trợ giúp pháp lý cho người cao tuổi. Bởi vì ngoài trường hợp người cao tuổi có khó khăn về tài chính thì người cao tuổi cũng đồng thời thuộc các diện trợ giúp pháp lý khác và được thống kê ở diện trợ giúp pháp lý khác, ví dụ như hộ nghèo hoặc người dân tộc thiểu số cư trú ở vùng có điều kiện kinh tế - xã hội đặc biệt khó khăn….
Chất lượng vụ việc trợ giúp pháp lý ngày càng được chú trọng. Qua báo cáo của các địa phương và qua theo dõi việc thực hiện các vụ việc trợ giúp pháp lý, hầu hết, các vụ việc trợ giúp pháp lý (trong đó có vụ việc trợ giúp pháp lý cho người cao tuổi thuộc đối tượng được TGPL) được đánh giá là đạt chất lượng trở lên, không có vụ việc nào bị khiếu kiện về chất lượng vụ việc trợ giúp pháp lý. Đặc biệt, có những vụ việc người cao tuổi thuộc diện được trợ giúp pháp lý được bào chữa vô tội, được giảm hình phạt, được chuyển tội danh nhẹ hơn trong vụ việc hình sự hoặc thắng kiện, bảo vệ được quyền và lợi ích hợp pháp của mình trong vụ việc dân sự và hành chính.
Với những kết quả thực hiện trợ giúp pháp lý trong từng vụ việc cụ thể có thể khẳng định công tác trợ giúp pháp lý đã góp phần không nhỏ trong việc thực hiện các chính sách an sinh của Nhà nước đối với các đối tượng yếu thế, trong đó có người cao tuổi; hoạt động trợ giúp pháp lý đã kịp thời bảo vệ tốt nhất quyền và lợi ích hợp pháp của người cao tuổi có khó khăn về tài chính nói riêng và người cao tuổi thuộc đối tượng được trợ giúp pháp lý nói chung khi họ có vướng mắc về pháp luật, tạo niềm tin vào công lý của người dân với Đảng và Nhà nước. Qua công tác trợ giúp pháp lý đã góp phần nâng cao nhận thức, sự quan tâm và trách nhiệm của các cơ quan, tổ chức, cá nhân đối với nhóm người dễ bị tổn thương này.
c) Kết quả hoạt động phối hợp trợ giúp pháp lý cho người cao tuổi
Trong thời gian gần đây việc phối hợp trợ giúp pháp lý nói chung, đặc biệt là phối hợp trợ giúp pháp lý trong hoạt động tố tụng có nhiều chuyển biến tích cực. Quan hệ phối hợp giữa các cơ quan tiến hành tố tụng và Trung tâm trợ giúp pháp lý nhà nước ngày càng được củng cố, giúp người thuộc diện trợ giúp pháp lý, trong đó có người cao tuổi có khó khăn về tài chính sớm tiếp cận với thông tin về quyền được trợ giúp pháp lý và thụ hưởng khi có nhu cầu. Đa số các cơ quan tiến hành tố tụng các cấp đã thực hiện đúng việc giải thích, thông tin, thông báo và tạo điều kiện thuận lợi cho người thực hiện trợ giúp pháp lý thực hiện vụ việc theo quy định của Luật Trợ giúp pháp lý, Thông tư liên tịch số 10/2018/TTLT-BCA-BQP-BTC-TANDTC-VKSNDTC ngày 29/6/2018 của Bộ Tư pháp, Bộ Công an, Bộ Quốc phòng, Bộ Tài chính, Tòa án nhân dân tối cao và Viện Kiểm sát nhân dân tối cao và các văn bản pháp luật có liên quan. Ngày 19/5/2022, Bộ Tư pháp và Tòa án nhân dân tối cao đã ký ban hành Chương trình phối hợp người thực hiện trợ giúp pháp lý trực tại Tòa án (Chương trình phối hợp 1603/CTPH-BTP-TANDTC). Ngày 27/11/2023, Bộ Tư pháp và Bộ Công an đã ký kết Chương trình phối hợp về trực trợ giúp pháp lý trong điều tra hình sự (Chương trình phối hợp số 5789/CTPH-BTP-BCA). Việc ký kết các Chương trình phối hợp trực trợ giúp pháp lý đã thể hiện sự phối hợp ngày càng chặt chẽ, thiết thực của các bộ, ngành trong việc tạo điều kiện thuận lợi tối đa cho người được trợ giúp pháp lý sớm tiếp cận thông tin trợ giúp pháp lý, hướng tới việc lấy quyền và lợi ích hợp pháp của người được trợ giúp pháp lý, trong đó có người cao tuổi thuộc diện được trợ giúp pháp lý làm trung tâm.
Bên cạnh mối quan hệ phối hợp về trợ giúp pháp lý trong tố tụng, các Sở Tư pháp/Trung tâm trợ giúp pháp lý nhà nước còn tích cực phối hợp với Đoàn luật sư ở địa phương trong việc huy động luật sư có kinh nghiệm, uy tín tham gia trợ giúp pháp lý và các cơ quan, tổ chức như Hội người cao tuổi, Hội Nông dân, Hội Luật gia, Hội Phụ nữ, Mặt trận tổ quốc Việt nam... trong việc truyền thông về trợ giúp pháp lý và giới thiệu hội viên có nhu cầu trợ giúp pháp lý đến Trung tâm. Để thực hiện quy định tại Thông tư số 03/2021/TT-BTP, nhiều địa phương (Sở Tư pháp/Trung tâm trợ giúp pháp lý) đã ban hành công văn, văn bản đến UBND cấp xã đề nghị phối hợp triển khai thực hiện trách nhiệm thông tin, giới thiệu về trợ giúp pháp lý. Một số địa phương đã triển khai có kết quả nội dung này.
d) Kết quả hoạt động truyền thông về quyền trợ giúp pháp lý cho người cao tuổi
Truyền thông về trợ giúp pháp lý luôn giữ vai trò quan trọng trong việc truyền tải thông tin về trợ giúp pháp lý đến với người dân nói chung và người được trợ giúp pháp pháp lý nói riêng, trong đó có người cao tuổi, giúp người dân tiếp cận thông tin trợ giúp pháp lý kịp thời, hiệu quả. Trong thời gian qua, thông qua các phương thức truyền thông về trợ giúp pháp lý khác nhau, các cơ quan, tổ chức và người dân trong đó có người cao tuổi hiểu biết hơn về quyền được trợ giúp pháp lý của mình và cách thức để tiếp cận dịch vụ pháp lý miễn phí khi có vướng mắc pháp luật, góp phần bảo đảm quyền con người, quyền công dân cho đối tượng “yếu thế” này.
Ở trung ương, Cục TGPL tăng cường truyền thông về quyền trợ giúp pháp lý cho người dân nói chung, trong đó có người cao tuổi có khó khăn về tài chính, tiếp tục được chú trọng và đẩy mạnh với nhiều hình thức đa dạng như: phát sóng thông điệp, tiểu phẩm về trợ giúp pháp lý trên Đài Tiếng nói Việt Nam (VOV); phối hợp xây dựng, phát sóng phóng sự, phim diễn án trợ giúp pháp lý trên chuyên mục Quốc hội với cử tri, các kênh truyền hình (kênh VTV1, VTV2, VTV5, VTV8, Vnews, …); tổ chức các đợt truyền thông điểm về trợ giúp pháp lý cho người dân, già làng, trưởng bản, người có uy tín trong cộng đồng... Các hoạt động truyền thông về trợ giúp pháp lý này đã thu hút được sự quan tâm, phản hồi rất tích cực từ phía người dân và các cơ quan chức năng. Ngoài ra, trang thông tin điện tử trợ giúp pháp lý (https://tgpl.moj.gov.vn) liên tục cập nhật thông tin về tổ chức và hoạt động trợ giúp pháp lý trên phạm vi cả nước, danh sách, địa chỉ các Trung tâm trợ giúp pháp lý và Trợ giúp viên pháp lý trong cả nước để người dân biết và lựa chọn. Đến nay, đã có hàng trăm nghìn lượt truy cập Trang thông tin điện tử trợ giúp pháp lý Việt Nam.
Tại địa phương, Trung tâm trợ giúp pháp lý nhà nước các tỉnh, thành phố đã tổ chức nhiều hình thức truyền thông về quyền được trợ giúp pháp lý cho người cao tuổi có khó khăn về tài chính như: thông qua các đợt truyền thông về trợ giúp pháp lý tại cơ cở, phối hợp với Đài phát thanh, truyền hình, báo chí, phát tờ gấp pháp luật về trợ giúp pháp lý… để tuyên truyền về hoạt động trợ giúp pháp lý, trong đó có quyền được trợ giúp pháp lý cho người cao tuổi có khó khăn về tài chính. Ngoài ra, các địa phương cũng đã lắp đặt bảng thông tin, hộp tin trợ giúp pháp lý tại các cơ quan tiến hành tố tụng, trụ sở Ủy ban nhân dân xã, phường, thị trấn, trụ sở Nhà văn hóa,... để người cao tuổi có khó khăn về tài chính có thể tiếp cận được quyền được trợ giúp pháp lý của mình.
Có thể nói rằng, để đạt được những kết quả như trên, công tác trợ giúp pháp lý cho người cao tuổi có khó khăn về tài chính đã được hệ thống tổ chức trợ giúp pháp lý từ Trung ương đến địa phương, các cơ quan có liên quan đặc biệt là cơ quan tiến hành tố tụng quan tâm, triển khai thực hiện. Nhận thức của các cơ quan ban ngành nhất là Sở Tư pháp đối với công tác trợ giúp pháp lý cho người cao tuổi được nâng cao, ngay khi có Quyết định của Bộ trưởng Bộ Tư pháp, các địa phương đã chủ động xây dựng Kế hoạch và triển khai thực hiện Kế hoạch hiệu quả. Quan hệ phối hợp công tác giữa các tổ chức thực hiện trợ giúp pháp lý ở địa phương và các cấp Hội Người cao tuổi tiếp tục được tăng cường và phát huy hiệu quả trên nguyên tắc tạo điều kiện thuận lợi để cùng thực hiện tốt chức năng, nhiệm vụ được giao theo quy định của pháp luật. Người cao tuổi, trong đó người cao tuổi có khó khăn về tài chính ngày càng được quan tâm, tạo điều kiện tiếp cận dịch vụ trợ giúp pháp lý miễn phí của nhà nước…
Bên cạnh những kết quả đạt được, những thuận lợi trong công tác trợ giúp pháp lý cho người cao tuổi thì vẫn còn những khó khăn, hạn chế nhất định trong công tác này, có thể kể đến như: truyền thông trợ giúp pháp lý cho người dân nói chung và người cao tuổi ở các địa phương chưa đồng đều; vẫn còn trường hợp người dân, đặc biệt là người cao tuổi chưa biết đến quyền được trợ giúp pháp lý miễn phí khi có vướng mắc pháp luật. Vẫn còn thực tế là một số người thực hiện trợ giúp pháp lý chưa có nhiều kỹ năng và kinh nghiệm về giải quyết các vụ việc trợ giúp pháp lý liên quan đến người cao tuổi. Mặc dù có sự quan tâm, phối hợp giữa các cơ quan, ban, ngành, song một số cấp Hội người cao tuổi chưa thật sự chủ động đổi mới phương thức hoạt động, đề xuất, kiến nghị các biện pháp, chính sách hỗ trợ cho hoạt động trợ giúp pháp lý của hội viên nên chưa phát huy tối đa vai trò là cầu nối giữa các tổ chức thực hiện trợ giúp pháp lý với người cao tuổi thuộc đối tượng được trợ giúp pháp lý…
3. Một số đề xuất, kiến nghị
- Đề nghị nghiên cứu, sửa đổi Luật người cao tuổi theo hướng bổ sung quyền trợ giúp pháp lý cho người cao tuổi theo quy định của Luật trợ giúp pháp lý để bảo đảm tính thống nhất, đồng bộ của hệ thống pháp luật.
- Tiếp tục tổ chức triển khai thực hiện có hiệu quả Luật TGPL và các văn bản quy định chi tiết, hướng dẫn thi hành; Quyết định 1334/QĐ-BTP về triển khai thực hiện chính sách trợ giúp pháp lý cho người cao tuổi, người cao tuổi có khó khăn về tài chính giai đoạn 2022-2030, chỉ đạo địa phương triển khai thực hiện trợ giúp pháp lý cho người cao tuổi.
- Có các giải pháp nâng cao vai trò, năng lực, tính chuyên nghiệp và chất lượng hệ thống trợ giúp pháp lý để người dân dễ tiếp cận pháp luật, ví dụ như tăng cường tập huấn nâng cao kiến thức và kỹ năng nghề nghiệp cho người thực hiện trợ giúp pháp lý khi thực hiện trợ giúp pháp lý cho những đối tượng đặc thù trong đó có người cao tuổi thuộc đối tượng được trợ giúp pháp lý…
- Tiếp tục tập trung thực hiện vụ việc TGPL cho người được TGPL trong tố tụng, trong đó có người cao tuổi có khó khăn về tài chính và người cao tuổi thuộc diện được TGPL khác.
- Tiếp tục đẩy mạnh công tác truyền thông về hoạt động trợ giúp pháp lý, về quyền được trợ giúp pháp lý trên các phương tiện thông tin đại chúng, nhằm tăng cường khả năng tiếp cận dịch vụ trợ giúp pháp lý cho người được trợ giúp pháp lý, trong đó có người cao tuổi có khó khăn về tài chính.
- Tiếp tục nâng cao quả công tác phối hợp giữa các cơ quan, tổ chức, nhất là các cơ quan tiến hành tố tụng, với chính quyền cơ sở, các Hội của người cao tuổi trong việc giới thiệu nhu cầu trợ giúp pháp lý. Triển khai hiệu quả cơ chế người thực hiện TGPL trực ở trụ sở hoặc trực qua điện thoại tại tòa án nhân dân, cơ quan điều tra, nhà tạm giam, tạm giữ... giúp người bị tạm giữ, bị can, bị cáo được tiếp cận sớm với trợ giúp pháp lý.
- Có các giải pháp hiện đại hóa, tăng cường ứng dụng công nghệ thông tin trong hệ thống trợ giúp pháp lý; quan tâm bố trí kịp thời kinh phí, đầu tư cơ sở vật chất cho Trung tâm trợ giúp pháp lý nhà nước để đáp ứng nhu cầu trợ giúp pháp lý trên địa bàn cũng như triển khai các Chương trình mục tiêu quốc gia, chương trình, đề án về trợ giúp pháp lý hoặc có nội dung về trợ giúp pháp lý…/.
Ngân Giang
