25 năm trợ giúp pháp lý đồng hành cùng người nghèo và đối tượng chính sách
Ra đời từ những năm cuối của thế kỷ XX theo Quyết định số 734/QĐ-TTg ngày 06/9/1997 của Thủ tướng Chính phủ, đến nay trải qua 25 năm hình thành và phát triển, hoạt động trợ giúp pháp lý đã thực sự đi vào đời sống, mang lại hiệu quả thiết thực trong việc bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của người nghèo và các đối tượng chính sách, đối tượng yếu thế. Có thể nói rằng, đây là một trong những chính sách có ý nghĩa nhân văn, nhân đạo sâu sắc trong tổng thể các chính sách an sinh xã hội của Đảng và Nhà nước, góp phần bảo đảm quyền con người, quyền công dân trong tiếp cận công lý và bình đẳng trước pháp luật. Trong không khí kỷ niệm 25 năm thành lập tổ chức trợ giúp pháp lý, xin điểm qua một số thành tựu của hệ thống trợ giúp pháp lý và đây cũng là dịp để chúng ta nhìn nhận những bài học kinh nghiệm để cùng nhau tiếp tục xây dựng, phát triển bền vững công tác trợ giúp pháp lý trước yêu cầu của công cuộc cải cách tư pháp, xây dựng và hoàn thiện nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam trong giai đoạn mới.
I. MỘT SỐ THÀNH TỰU CƠ BẢN CỦA HOẠT ĐỘNG TRỢ GIÚP PHÁP LÝ TRONG 25 NĂM ĐỒNG HÀNH CÙNG NGƯỜI NGHÈO VÀ ĐỐI TƯỢNG CHÍNH SÁCH
1. Trong quá trình cải cách tư pháp, cải cách hành chính, xây dựng và hoàn thiện Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam, pháp luật về trợ giúp pháp lý ngày càng hoàn thiện, toàn diện, phù hợp với điều kiện kinh tế - xã hội của đất nước từng thời kỳ và đáp ứng các cam kết quốc tế
Từ sự ra đời của Quyết định số 734/TTg ngày 06/9/1997 của Thủ tướng Chính phủ về việc thành lập tổ chức trợ giúp pháp lý của nhà nước, đến nay trải qua hai lần xây dựng, sửa đổi Luật Trợ giúp pháp lý với sự ra đời của Luật Trợ giúp pháp lý số 69/2006/QH11 (được thông qua tại kỳ họp thứ 9 Quốc hội khóa XI) và được thay thế bởi Luật Trợ giúp pháp lý số 11/2017/QH14 (được thông qua tại kỳ họp thứ 3 Quốc hội khóa XIV). Hiện nay hệ thống văn bản về trợ giúp pháp lý có 18 văn bản đang có hiệu lực pháp luật gồm Luật, Nghị định, Quyết định, Thông tư liên tịch, Thông tư.
Từ sự ra đời của Quyết định số 734/TTg ngày 06/9/1997 của Thủ tướng Chính phủ về việc thành lập tổ chức trợ giúp pháp lý của nhà nước, đến nay trải qua hai lần xây dựng, sửa đổi Luật Trợ giúp pháp lý với sự ra đời của Luật Trợ giúp pháp lý số 69/2006/QH11 (được thông qua tại kỳ họp thứ 9 Quốc hội khóa XI) và được thay thế bởi Luật Trợ giúp pháp lý số 11/2017/QH14 (được thông qua tại kỳ họp thứ 3 Quốc hội khóa XIV). Hiện nay hệ thống văn bản về trợ giúp pháp lý có 18 văn bản đang có hiệu lực pháp luật gồm Luật, Nghị định, Quyết định, Thông tư liên tịch, Thông tư.
(Ảnh: Bộ trưởng Bộ Tư pháp Lê Thành Long trình bày dự án Luật Trợ giúp pháp lý (sửa đổi) tại Quốc hội)
Cùng với đó, nội dung về trợ giúp pháp lý cũng đã được quy định trong các Bộ luật, luật khác có liên quan như Bộ luật tố tụng hình sự, Bộ luật tố tụng dân sự, Luật Tố tụng hành chính và Luật Thi hành tạm giữ, tạm giam, Luật Trẻ em, Luật Người khuyết tật... Mặt khác, các quy định của Luật Trợ giúp pháp lý và các văn bản quy định chi tiết, hướng dẫn thi hành cũng đã góp phần nội luật hóa ở mức độ cao các cam kết quốc tế trong các Điều ước quốc tế, Công ước quốc tế (như Công ước quốc tế về quyền trẻ em, Công ước quốc tế về quyền dân sự và chính trị....).
Có thể nói rằng, trong công cuộc cải cách tư pháp, cải cách hành chính, xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam, pháp luật về lĩnh vực trợ giúp pháp lý dần hoàn thiện phù hợp với điều kiện kinh tế - xã hội của đất nước và đáp ứng các cam kết quốc tế.
2. Hiệu quả hoạt động trợ giúp pháp lý trong những năm qua góp phần vào công tác giảm nghèo bền vững và đảm bảo an sinh xã hội, phát triển kinh tế - xã hội tại Việt Nam
Trợ giúp pháp lý ở Việt Nam ra đời từ nhu cầu giúp đỡ pháp luật của người nghèo và trong suốt quá trình hình thành, phát triển hoạt động trợ giúp pháp lý luôn đồng hành cùng công tác giảm nghèo nói riêng và công tác an sinh xã hội, phát triển kinh tế - xã hội nói chung. Đây là một nội dung được quy định trong Chiến lược toàn diện về tăng trưởng và xóa đói, giảm nghèo đến 2010[1]; Chương trình mục tiêu quốc gia giảm nghèo giai đoạn 2006 – 2010[2]; Chương trình phát triển kinh tế - xã hội các xã đặc biệt khó khăn vùng đồng bào dân tộc và miền núi giai đoạn 2006 – 2010[3]; Chương trình hỗ trợ giảm nghèo nhanh và bền vững đối với 61 huyện nghèo[4] và về định hướng giảm nghèo bền vững thời kỳ từ năm 2011 đến năm 2020[5]; Nghị quyết tiếp tục đẩy mạnh thực hiện mục tiêu giảm nghèo bền vững[6].
Đặc biệt, để tiếp tục phát huy những kết quả đạt được trong thời gian qua và đáp ứng nhu cầu tình hình thực tiễn, trong năm 2021 và năm 2022 trợ giúp pháp lý đã được ghi nhận trong tất cả Chương trình mục tiêu quốc gia: về giảm nghèo bền vững[7], xây dựng nông thôn mới[8] và phát triển kinh tế - xã hội vùng đồng bào dân tộc thiểu số[9] và miền núi giai đoạn 2021 – 2025. Điều đó chứng tỏ vị trí, vai trò của công tác trợ giúp pháp lý đã được Đảng, Nhà nước ghi nhận bởi những kết quả tích cực trong thời gian qua. Để triển khai nội dung trợ giúp pháp lý trong các Chương trình mục tiêu quốc gia này, Bộ Tư pháp đã ban hành đầy đủ, kịp thời các văn bản hướng dẫn triển khai thực hiện[10].
(Ảnh: Hội nghị truyền thông và khảo sát khả năng tiếp cận dịch vụ trợ giúp pháp lý cho người dân tại tỉnh Sóc Trăng)
Bên cạnh đó, cùng với việc được xác định là dịch vụ sự nghiệp công thiết yếu trong năm 2021[11] phần nào cũng khẳng định vai trò của hoạt động trợ giúp pháp lý trong việc đảm bảo an sinh xã hội, phát triển kinh tế - xã hội, công cuộc cải cách tư pháp và xây dựng, hoàn thiện Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam.
3. Hệ thống trợ giúp pháp lý được kiện toàn và tăng cường năng lực; người thực hiện trợ giúp pháp lý ngày càng được nâng cao chất lượng, tính chuyên nghiệp
Cùng với sự trưởng thành của công tác trợ giúp pháp lý trong toàn quốc, việc củng cố, kiện toàn và tăng cường năng lực của tổ chức thực hiện trợ giúp pháp lý được quan tâm, chú trọng. Hệ thống trợ giúp pháp lý có 63 Trung tâm trợ giúp pháp lý nhà nước với 1.233 viên chức, người lao động, trong đó 666 Trợ giúp viên pháp lý, 104 Chi nhánh trợ giúp pháp lý cấp huyện, liên huyện. Bên cạnh đó, công tác trợ giúp pháp lý còn huy động 670 luật sư, 38 Cộng tác viên ký hợp đồng thực hiện trợ giúp pháp lý với Trung tâm trợ giúp pháp lý; 180 tổ chức đăng ký tham gia trợ giúp pháp lý và 40 tổ chức ký hợp đồng thực hiện trợ giúp pháp lý với Sở Tư pháp.
Hiện nay, trợ giúp viên pháp lý là đội ngũ nòng cốt cung cấp dịch vụ trợ giúp pháp lý cho người dân. Tỷ lệ số lượng trợ giúp viên pháp lý trên tổng số người làm việc tại Trung tâm trợ giúp pháp lý từng bước được nâng lên. Đến nay, tiêu chuẩn, điều kiện của Trợ giúp viên pháp lý và luật sư là tương đồng. Các Trợ giúp viên pháp lý đều đáp ứng các yêu cầu của đào tạo nghề và hạng chức danh (phải trải qua lớp đào tạo nghề, tập sự và đạt kết quả tại kỳ thi hết tập sự do Bộ Tư pháp tổ chức mới được bổ nhiệm chức danh và hành nghề). Điều đó chứng tỏ năng lực, trình độ của trợ giúp viên pháp lý ngày càng được nâng cao, thể hiện tính chuyên nghiệp và ngày càng chất lượng. Đây là chức danh viên chức có 03 hạng, năm 2022 mới được bổ sung thêm chức danh trợ giúp viên pháp lý hạng I – Đây là hạng cao nhất của chức danh nghề nghiệp viên chức trợ giúp viên pháp lý và lần đầu tiên trong các chức danh viên chức sự nghiệp thuộc ngành tư pháp quản lý có chức danh nghề nghiệp viên chức hạng I[12].
(Ảnh: Tập huấn công tác phối hợp trợ giúp pháp lý trong hoạt động tố tụng tỉnh Phú Yên)
Có thể nói rằng, trong công cuộc cải cách tư pháp, cải cách hành chính, xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam, pháp luật về lĩnh vực trợ giúp pháp lý dần hoàn thiện phù hợp với điều kiện kinh tế - xã hội của đất nước và đáp ứng các cam kết quốc tế.
2. Hiệu quả hoạt động trợ giúp pháp lý trong những năm qua góp phần vào công tác giảm nghèo bền vững và đảm bảo an sinh xã hội, phát triển kinh tế - xã hội tại Việt Nam
Trợ giúp pháp lý ở Việt Nam ra đời từ nhu cầu giúp đỡ pháp luật của người nghèo và trong suốt quá trình hình thành, phát triển hoạt động trợ giúp pháp lý luôn đồng hành cùng công tác giảm nghèo nói riêng và công tác an sinh xã hội, phát triển kinh tế - xã hội nói chung. Đây là một nội dung được quy định trong Chiến lược toàn diện về tăng trưởng và xóa đói, giảm nghèo đến 2010[1]; Chương trình mục tiêu quốc gia giảm nghèo giai đoạn 2006 – 2010[2]; Chương trình phát triển kinh tế - xã hội các xã đặc biệt khó khăn vùng đồng bào dân tộc và miền núi giai đoạn 2006 – 2010[3]; Chương trình hỗ trợ giảm nghèo nhanh và bền vững đối với 61 huyện nghèo[4] và về định hướng giảm nghèo bền vững thời kỳ từ năm 2011 đến năm 2020[5]; Nghị quyết tiếp tục đẩy mạnh thực hiện mục tiêu giảm nghèo bền vững[6].
Đặc biệt, để tiếp tục phát huy những kết quả đạt được trong thời gian qua và đáp ứng nhu cầu tình hình thực tiễn, trong năm 2021 và năm 2022 trợ giúp pháp lý đã được ghi nhận trong tất cả Chương trình mục tiêu quốc gia: về giảm nghèo bền vững[7], xây dựng nông thôn mới[8] và phát triển kinh tế - xã hội vùng đồng bào dân tộc thiểu số[9] và miền núi giai đoạn 2021 – 2025. Điều đó chứng tỏ vị trí, vai trò của công tác trợ giúp pháp lý đã được Đảng, Nhà nước ghi nhận bởi những kết quả tích cực trong thời gian qua. Để triển khai nội dung trợ giúp pháp lý trong các Chương trình mục tiêu quốc gia này, Bộ Tư pháp đã ban hành đầy đủ, kịp thời các văn bản hướng dẫn triển khai thực hiện[10].
(Ảnh: Hội nghị truyền thông và khảo sát khả năng tiếp cận dịch vụ trợ giúp pháp lý cho người dân tại tỉnh Sóc Trăng)
Bên cạnh đó, cùng với việc được xác định là dịch vụ sự nghiệp công thiết yếu trong năm 2021[11] phần nào cũng khẳng định vai trò của hoạt động trợ giúp pháp lý trong việc đảm bảo an sinh xã hội, phát triển kinh tế - xã hội, công cuộc cải cách tư pháp và xây dựng, hoàn thiện Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam.
3. Hệ thống trợ giúp pháp lý được kiện toàn và tăng cường năng lực; người thực hiện trợ giúp pháp lý ngày càng được nâng cao chất lượng, tính chuyên nghiệp
Cùng với sự trưởng thành của công tác trợ giúp pháp lý trong toàn quốc, việc củng cố, kiện toàn và tăng cường năng lực của tổ chức thực hiện trợ giúp pháp lý được quan tâm, chú trọng. Hệ thống trợ giúp pháp lý có 63 Trung tâm trợ giúp pháp lý nhà nước với 1.233 viên chức, người lao động, trong đó 666 Trợ giúp viên pháp lý, 104 Chi nhánh trợ giúp pháp lý cấp huyện, liên huyện. Bên cạnh đó, công tác trợ giúp pháp lý còn huy động 670 luật sư, 38 Cộng tác viên ký hợp đồng thực hiện trợ giúp pháp lý với Trung tâm trợ giúp pháp lý; 180 tổ chức đăng ký tham gia trợ giúp pháp lý và 40 tổ chức ký hợp đồng thực hiện trợ giúp pháp lý với Sở Tư pháp.
Hiện nay, trợ giúp viên pháp lý là đội ngũ nòng cốt cung cấp dịch vụ trợ giúp pháp lý cho người dân. Tỷ lệ số lượng trợ giúp viên pháp lý trên tổng số người làm việc tại Trung tâm trợ giúp pháp lý từng bước được nâng lên. Đến nay, tiêu chuẩn, điều kiện của Trợ giúp viên pháp lý và luật sư là tương đồng. Các Trợ giúp viên pháp lý đều đáp ứng các yêu cầu của đào tạo nghề và hạng chức danh (phải trải qua lớp đào tạo nghề, tập sự và đạt kết quả tại kỳ thi hết tập sự do Bộ Tư pháp tổ chức mới được bổ nhiệm chức danh và hành nghề). Điều đó chứng tỏ năng lực, trình độ của trợ giúp viên pháp lý ngày càng được nâng cao, thể hiện tính chuyên nghiệp và ngày càng chất lượng. Đây là chức danh viên chức có 03 hạng, năm 2022 mới được bổ sung thêm chức danh trợ giúp viên pháp lý hạng I – Đây là hạng cao nhất của chức danh nghề nghiệp viên chức trợ giúp viên pháp lý và lần đầu tiên trong các chức danh viên chức sự nghiệp thuộc ngành tư pháp quản lý có chức danh nghề nghiệp viên chức hạng I[12].
(Ảnh: Tập huấn công tác phối hợp trợ giúp pháp lý trong hoạt động tố tụng tỉnh Phú Yên)
Ngoài ra, hằng năm, ở Trung ương và địa phương đã tổ chức nhiều lớp tập huấn cho đội ngũ người thực hiện trợ giúp pháp lý, trong đó nhiều lớp tập huấn kỹ năng trợ giúp pháp lý trong các lĩnh vực tố tụng hình sự, dân sự, hành chính; kỹ năng trợ giúp pháp lý cho người khuyết tật có khó khăn về tài chính, nạn nhân bạo lực phụ nữ, trẻ em gái..., qua đó trang bị cho người thực hiện trợ giúp pháp lý kiến thức, kỹ năng nhằm nâng cao năng lực thực hiện trợ giúp pháp lý.
4. Hoạt động trợ giúp pháp lý ngày càng hiệu quả, chất lượng, đáp ứng tốt hơn nhu cầu của người dân
Với đội ngũ người thực hiện trợ giúp pháp lý như trên, hoạt động trợ giúp pháp lý ngày càng hiệu quả, chất lượng, đáp ứng tốt hơn nhu cầu trợ giúp pháp lý của người dân. Theo kết quả tổng hợp báo cáo công tác trợ giúp pháp lý trong toàn quốc, từ năm 1997 đến hết tháng 6/2022, đã có hơn 2,3 triệu lượt người được trợ giúp pháp lý. Riêng từ năm 2018 đến tháng 6/2022, triển khai Luật Trợ giúp pháp lý năm 2017 các tổ chức thực hiện trợ giúp pháp lý trên toàn quốc đã tập trung thực hiện vụ việc trợ giúp pháp lý, đặc biệt là các vụ việc tham gia tố tụng. Kết quả, thực hiện được 146.149 vụ việc trợ giúp pháp lý cho người nghèo, trẻ em, người có công với cách mạng,... và các nhóm người được trợ giúp pháp lý khác. Trong đó có 67.107 vụ việc tham gia tố tụng, chiếm 45,91%; số lượng vụ việc tham gia tố tụng đã hoàn thành, kết thúc tăng hằng năm. Đặc biệt, trong thời gian bị ảnh hưởng bởi đại dịch Covid-19, hệ thống trợ giúp pháp lý đã nỗ lực, chủ động trong tiếp cận vụ việc và triển khai các hoạt động hướng tới mục tiêu cốt lõi là thực hiện vụ việc với chất lượng tốt nhất, bảo vệ quyền và lợi ích chính đáng của người được trợ giúp pháp lý. Thời gian gần đây, nhiều vụ việc nổi cộm được báo chí đưa tin, dư luận xã hội quan tâm đã được Cục Trợ giúp pháp lý, Bộ Tư pháp theo dõi, chỉ đạo và các Trung tâm trợ giúp pháp lý chủ động, kịp thời tiếp cận nhu cầu trợ giúp pháp lý để cử người thực hiện trợ giúp pháp lý bảo vệ quyền và lợi ích kịp thời, hiệu quả cho người được trợ giúp pháp lý.
Không chỉ tăng về số lượng mà chất lượng vụ việc trợ giúp pháp lý ngày càng được nâng lên. Việc đánh giá, thẩm định chất lượng được triển khai thực hiện bài bản hơn với các quy định về tiêu chí, thẩm quyền, phạm vi... Hầu hết các vụ việc trợ giúp pháp lý được thẩm định, đánh giá đều đạt chất lượng trở lên. Trong năm 2022, Bộ Tư pháp đã ban hành các tiêu chí xác định vụ việc tham gia tố tụng trợ giúp pháp lý thành công làm cơ sở để địa phương xác định vụ việc trợ giúp pháp lý tham gia tố tụng thành công[13]. Có thể nói rằng, đây là lần đầu tiên ngành Tư pháp có các tiêu chí để đánh giá sự thành công đối với một vụ việc dịch vụ pháp lý cụ thể.
Về tính thành công, hiệu quả của vụ việc tham gia tố tụng, theo tổng hợp báo cáo địa phương từ ngày 01/01/2018 đến ngày 31/12/2021, có 16.441 vụ việc tham gia tố tụng thành công, hiệu quả, trong đó trợ giúp viên pháp lý thực hiện 13.808 vụ việc (chiếm 83,98%). Nhiều vụ việc tham gia tố tụng có quan điểm bào chữa, bảo vệ của trợ giúp viên pháp lý, luật sư thực hiện trợ giúp pháp lý được các cơ quan tiến hành tố tụng chấp nhận theo hướng lợi cho người được trợ giúp pháp lý như được tăng mức bồi thường thiệt hại hay được tuyên mức án nhẹ hơn hoặc chuyển tội danh hoặc thay đổi khung hình phạt thấp hơn so với mức đề nghị của Viện Kiểm sát, thậm chí được vô tội... đã góp phần bảo đảm quyền và lợi ích hợp pháp cho người được trợ giúp pháp lý, củng cố niềm tin vào công lý. Trong quá trình tham gia tố tụng, người thực hiện trợ giúp pháp lý, đã nghiên cứu kỹ hồ sơ vụ việc khi bào chữa hoặc bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của đương sự, thể hiện tinh thần trách nhiệm cao, thực hiện đúng các quy định về tố tụng và các quy tắc đạo đức nghề nghiệp.
Một số vụ việc trợ giúp pháp lý thành công trong thời gian qua:
1. Vụ việc tranh chấp hợp đồng góp vốn do Trung Tâm trợ giúp pháp lý tỉnh Điện Biên cử Trợ giúp viên pháp lý thực hiện đã giúp 500 hộ dân làm đơn khởi kiện và được Tòa án nhân dân tỉnh Điện Biên chấp nhận toàn bộ yêu cầu khởi kiện, giúp những hộ dân ký hợp đồng góp vốn với Công ty Café Thái Hòa đòi lại được giấy chứng nhận quyền sử dụng đất. Vụ việc đã được nêu trong chuyên mục cải cách tư pháp – Chương trình Quốc hội với cử tri – VTV1 ngày 24/1/2022.
2. Vụ việc trợ giúp pháp lý cho trẻ em do Trung tâm trợ giúp pháp lý tỉnh Phú Thọ thực hiện. Người được trợ giúp pháp lý là trẻ em bị truy tố về tội “Giết người”. Trợ giúp viên pháp lý đưa ra các lập luận yêu cầu thay đổi tội danh của bị cáo thành tội Cố ý gây thương tích đề nghị Hội đồng xét xử cho bị cáo hưởng án treo. Hội đồng xét xử bị cáo về tội Cố ý gây thương tích và tuyên phạt 30 tháng tù cho hưởng án treo, thử thách 5 năm. Vụ việc đã được nêu tại Phóng sự vì Cộng đồng, VTV1, ngày 9/5/2021.
3. Vụ việc trợ giúp pháp lý cho người khuyết tật có khó khăn về tài chính do Trung tâm trợ giúp pháp lý thành phố Hà Nội thực hiện. Do sự thiếu hiểu biết nên người được trợ giúp pháp lý đã ký hợp đồng ủy quyền quyết định đối với toàn bộ thửa đất của mình, từ đó bán nhà đất của ông. Trợ giúp viên pháp lý đã giúp ông khởi kiện đến Tòa án nhân dân thành phố Hà Nội và tìm căn cứ, phân tích hòa giải các bên để cuối cùng đòi lại được mảnh đất về cho người được trợ giúp pháp lý. Vụ việc đã được nêu tại Chương trình Quốc hội với Cử tri, VTV1 ngày 3/8/2020.
4. Vụ việc trợ giúp pháp lý cho người dân tộc thiểu số do Trung tâm trợ giúp pháp lý tỉnh Yên Bái thực hiện. Vì phong tục cúng bắt ma mà người được trợ giúp pháp lý bị truy tố tội bắt giữ người trái pháp luật phải đối mặt với hình phạt từ 6-9 tháng tù. Trợ giúp viên pháp lý đã đưa ra lập luận thuyết phục Hội đồng xét xử xử phạt bị cáo ở khung hình phạt thấp hơn, là 09 tháng cải tạo không giam giữ. Vụ việc đã được nêu tại Phóng sự về trợ giúp pháp lý vùng đồng bào dân tộc thiểu số- VTV5 ngày 3/12/2020.
5. Vụ việc trợ giúp pháp lý cho người khuyết tật có khó khăn về tài chính do Trung tâm trợ giúp pháp lý tỉnh Ninh Bình thực hiện. Người được trợ giúp pháp lý là bị đơn trong vụ án tranh chấp đất đai đã được Tòa án huyện thụ lý, giải quyết. Nhờ có sự giúp đỡ của các Trợ giúp viên pháp lý mà ông đã được bảo vệ mảnh đất mà mình đang sinh sống. Vụ việc đã được nêu tại Chương trình Quốc hội với cử tri, VTV1 – Ngày 24/1/2022...
(Trợ giúp viên pháp lý tranh tụng tại Phiên toà)
5. Tăng cường sự phối hợp với các cơ quan, tổ chức, cá nhân có thẩm quyền trong hoạt động trợ giúp pháp lý
Trong 25 năm qua, trên cơ sở các quy định của Luật trợ giúp pháp lý và các văn bản quy định chi tiết, hướng dẫn thi hành, Bộ Tư pháp đã chủ trì hoặc phối hợp xây dựng và hướng dẫn triển khai các văn bản phối hợp với Liên đoàn luật sư, Mặt trận tổ quốc Việt Nam, Hội Luật gia Việt Nam, Trung ương Hội phụ nữ Việt Nam, Trung ương Đoàn Thanh niên Cộng sản Hồ Chí Minh....[14]. Ở địa phương, các Trung tâm Trợ giúp pháp lý đã tích cực phối hợp với Đoàn luật sư ở địa phương, các tổ chức như Hội Luật gia; Hội Nông dân, Hội Phụ nữ, Mặt trận Tổ quốc, Ủy ban nhân dân cấp xã... để thực hiện truyền thông về trợ giúp pháp lý hoặc giới thiệu hội viên, người dân đến Trung tâm khi có nhu cầu…
Đặc biệt, trong thời gian gần đây việc phối hợp trợ giúp pháp lý trong hoạt động tố tụng có nhiều chuyển biến tích cực, đột phá. Luật Trợ giúp pháp lý và các bộ luật, luật về tố tụng (Bộ luật tố tụng hình sự, Bộ luật tố tụng dân sự, Luật tố tụng hành chính và Luật thi hành tạm giữ, tạm giam) đã có nhiều quy định về bảo đảm quyền được trợ giúp pháp lý. Tại Thông tư liên tịch số 10/2018/TTLT-BTP-BCA-BQP-BTC-TANDTC-VKSNDTC ngày 29/6/2018 đã có những quy định hướng dẫn cụ thể các nội dung về phối hợp trợ giúp pháp lý trong tố tụng, tạo điều kiện thuận lợi cho người được trợ giúp pháp lý tiếp cận với dịch vụ trợ giúp pháp lý ngay từ giai đoạn đầu tố tụng (như quy định giải thích, thông báo, thông tin về trợ giúp pháp lý cho người bị buộc tội, bị hại, đương sự...).
(Ảnh: Hội đồng phối hợp liên ngành Trung ương về trợ giúp pháp lý trong hoạt động tố tụng kiểm tra tại tỉnh Ninh Bình)
Để triển khai hiệu quả hoạt động phối hợp này, ngày 17/02/2020, Bộ Công an đã có Công văn số 481/BCA-V03, ngày 05/11/2019, Tòa án nhân dân tối cao đã ban hành Công văn số 244/TANDTC-PC đã đôn đốc triển khai thực hiện các quy định của pháp luật về trợ giúp pháp lý...
Mới đây, Tòa án nhân dân tối cao và Bộ Tư pháp đã ký Chương trình phối hợp về người thực hiện trợ giúp pháp lý trực tại Tòa án nhân dân (Chương trình số 1603/CTPH-BTP-TANDTC ngày 19/5/2022) triển khai thực hiện trên toàn quốc nhằm bảo đảm tối đa quyền và lợi ích hợp pháp của người được trợ giúp pháp lý được tiếp cận sớm với dịch vụ trợ giúp pháp lý và tăng cường sự phối hợp giữa Bộ Tư pháp và Tòa án nhân dân tối cao trong hoạt động tố tụng.
Hiện nay, Bộ Tư pháp đang tiếp tục phối hợp Bộ Công an để nghiên cứu xây dựng văn bản phối hợp hướng dẫn người thực hiện trợ giúp pháp lý trực kết nối trong tố tụng hình sự. Ở địa phương, một số nơi đã chủ động phối hợp triển khai việc người thực hiện trợ giúp pháp lý trực tại Tòa án, cơ quan điều tra để kịp thời tiếp nhận, thụ lý và tư vấn ban đầu cho người thuộc diện trợ giúp pháp lý về quyền được trợ giúp pháp lý, các vấn đề liên quan đến vụ việc[15].
Bên cạnh đó, trong bối cảnh triển khai phiên tòa xét xử trực tuyến, trong đó có điểm cầu thành phần do Trung tâm trợ giúp pháp lý nhà nước phối hợp với Tòa án nhân dân bố trí (Theo quy định tại Thông tư liên tịch số 05/2021/TTLT-TANDTC-VKSNDTC-BCA-BQP-BTP ngày 15/12/2021 của liên tịch Tòa án nhân dân tối cao, Viện kiểm sát nhân dân tối cao, Bộ Công an, Bộ Quốc phòng, Bộ Tư pháp quy định chi tiết và hướng dẫn thi hành tổ chức phiên tòa trực tuyến thực hiện Nghị quyết số 33/2021/QH15 ngày 12/11/2021 của Quốc hội khóa XV) sẽ góp phần bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp cho người được trợ giúp pháp lý thuận lợi khi tham gia phiên tòa trực tuyến, bảo đảm sự công bằng trong tiếp cận Tòa án, công lý...
6. Truyền thông về trợ giúp pháp lý không ngừng được đổi mới theo các phương thức khác nhau
Theo quy định của Luật Trợ giúp pháp lý, Bộ Tư pháp được giao nhiệm vụ tổ chức công tác truyền thông về trợ giúp pháp lý và một trong các nhiệm vụ của Trung tâm trợ giúp pháp lý nhà nước là truyền thông về trợ giúp pháp lý. Trong những năm gần đây, công tác truyền thông đã được quan tâm chú trọng, các hình thức truyền thông về trợ giúp pháp lý đã đa dạng hơn với các phương thức khác nhau, gồm truyền thông truyền thống (trực tiếp về cơ sở, báo đài, tờ gấp…) kết hợp với truyền thông hiện đại (internet, điện thoại hotline,…) và hình thức đặc thù (hộp, bảng tin, tờ tin trợ giúp pháp lý tại cơ quan tố tụng, chính quyền cơ sở…).
Ở Trung ương, Cục Trợ giúp pháp lý đã phối hợp với các cơ quan truyền thông để thực hiện các hoạt động với nhiều hình thức đa dạng, phong phú[16] trên Đài Truyền hình Việt Nam, Đài Tiếng nói Việt Nam (VOV)... thông qua việc xây dựng, phát sóng nhiều thông điệp, phóng sự, video, tọa đàm, chuyên mục... về công tác trợ giúp pháp lý, nhất là truyền thông về các vụ việc trợ giúp pháp lý thành công.
(Hình ảnh cắt từ video trợ giúp pháp lý cho trẻ em)
4. Hoạt động trợ giúp pháp lý ngày càng hiệu quả, chất lượng, đáp ứng tốt hơn nhu cầu của người dân
Với đội ngũ người thực hiện trợ giúp pháp lý như trên, hoạt động trợ giúp pháp lý ngày càng hiệu quả, chất lượng, đáp ứng tốt hơn nhu cầu trợ giúp pháp lý của người dân. Theo kết quả tổng hợp báo cáo công tác trợ giúp pháp lý trong toàn quốc, từ năm 1997 đến hết tháng 6/2022, đã có hơn 2,3 triệu lượt người được trợ giúp pháp lý. Riêng từ năm 2018 đến tháng 6/2022, triển khai Luật Trợ giúp pháp lý năm 2017 các tổ chức thực hiện trợ giúp pháp lý trên toàn quốc đã tập trung thực hiện vụ việc trợ giúp pháp lý, đặc biệt là các vụ việc tham gia tố tụng. Kết quả, thực hiện được 146.149 vụ việc trợ giúp pháp lý cho người nghèo, trẻ em, người có công với cách mạng,... và các nhóm người được trợ giúp pháp lý khác. Trong đó có 67.107 vụ việc tham gia tố tụng, chiếm 45,91%; số lượng vụ việc tham gia tố tụng đã hoàn thành, kết thúc tăng hằng năm. Đặc biệt, trong thời gian bị ảnh hưởng bởi đại dịch Covid-19, hệ thống trợ giúp pháp lý đã nỗ lực, chủ động trong tiếp cận vụ việc và triển khai các hoạt động hướng tới mục tiêu cốt lõi là thực hiện vụ việc với chất lượng tốt nhất, bảo vệ quyền và lợi ích chính đáng của người được trợ giúp pháp lý. Thời gian gần đây, nhiều vụ việc nổi cộm được báo chí đưa tin, dư luận xã hội quan tâm đã được Cục Trợ giúp pháp lý, Bộ Tư pháp theo dõi, chỉ đạo và các Trung tâm trợ giúp pháp lý chủ động, kịp thời tiếp cận nhu cầu trợ giúp pháp lý để cử người thực hiện trợ giúp pháp lý bảo vệ quyền và lợi ích kịp thời, hiệu quả cho người được trợ giúp pháp lý.
Không chỉ tăng về số lượng mà chất lượng vụ việc trợ giúp pháp lý ngày càng được nâng lên. Việc đánh giá, thẩm định chất lượng được triển khai thực hiện bài bản hơn với các quy định về tiêu chí, thẩm quyền, phạm vi... Hầu hết các vụ việc trợ giúp pháp lý được thẩm định, đánh giá đều đạt chất lượng trở lên. Trong năm 2022, Bộ Tư pháp đã ban hành các tiêu chí xác định vụ việc tham gia tố tụng trợ giúp pháp lý thành công làm cơ sở để địa phương xác định vụ việc trợ giúp pháp lý tham gia tố tụng thành công[13]. Có thể nói rằng, đây là lần đầu tiên ngành Tư pháp có các tiêu chí để đánh giá sự thành công đối với một vụ việc dịch vụ pháp lý cụ thể.
Về tính thành công, hiệu quả của vụ việc tham gia tố tụng, theo tổng hợp báo cáo địa phương từ ngày 01/01/2018 đến ngày 31/12/2021, có 16.441 vụ việc tham gia tố tụng thành công, hiệu quả, trong đó trợ giúp viên pháp lý thực hiện 13.808 vụ việc (chiếm 83,98%). Nhiều vụ việc tham gia tố tụng có quan điểm bào chữa, bảo vệ của trợ giúp viên pháp lý, luật sư thực hiện trợ giúp pháp lý được các cơ quan tiến hành tố tụng chấp nhận theo hướng lợi cho người được trợ giúp pháp lý như được tăng mức bồi thường thiệt hại hay được tuyên mức án nhẹ hơn hoặc chuyển tội danh hoặc thay đổi khung hình phạt thấp hơn so với mức đề nghị của Viện Kiểm sát, thậm chí được vô tội... đã góp phần bảo đảm quyền và lợi ích hợp pháp cho người được trợ giúp pháp lý, củng cố niềm tin vào công lý. Trong quá trình tham gia tố tụng, người thực hiện trợ giúp pháp lý, đã nghiên cứu kỹ hồ sơ vụ việc khi bào chữa hoặc bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của đương sự, thể hiện tinh thần trách nhiệm cao, thực hiện đúng các quy định về tố tụng và các quy tắc đạo đức nghề nghiệp.
Một số vụ việc trợ giúp pháp lý thành công trong thời gian qua:
1. Vụ việc tranh chấp hợp đồng góp vốn do Trung Tâm trợ giúp pháp lý tỉnh Điện Biên cử Trợ giúp viên pháp lý thực hiện đã giúp 500 hộ dân làm đơn khởi kiện và được Tòa án nhân dân tỉnh Điện Biên chấp nhận toàn bộ yêu cầu khởi kiện, giúp những hộ dân ký hợp đồng góp vốn với Công ty Café Thái Hòa đòi lại được giấy chứng nhận quyền sử dụng đất. Vụ việc đã được nêu trong chuyên mục cải cách tư pháp – Chương trình Quốc hội với cử tri – VTV1 ngày 24/1/2022.
2. Vụ việc trợ giúp pháp lý cho trẻ em do Trung tâm trợ giúp pháp lý tỉnh Phú Thọ thực hiện. Người được trợ giúp pháp lý là trẻ em bị truy tố về tội “Giết người”. Trợ giúp viên pháp lý đưa ra các lập luận yêu cầu thay đổi tội danh của bị cáo thành tội Cố ý gây thương tích đề nghị Hội đồng xét xử cho bị cáo hưởng án treo. Hội đồng xét xử bị cáo về tội Cố ý gây thương tích và tuyên phạt 30 tháng tù cho hưởng án treo, thử thách 5 năm. Vụ việc đã được nêu tại Phóng sự vì Cộng đồng, VTV1, ngày 9/5/2021.
3. Vụ việc trợ giúp pháp lý cho người khuyết tật có khó khăn về tài chính do Trung tâm trợ giúp pháp lý thành phố Hà Nội thực hiện. Do sự thiếu hiểu biết nên người được trợ giúp pháp lý đã ký hợp đồng ủy quyền quyết định đối với toàn bộ thửa đất của mình, từ đó bán nhà đất của ông. Trợ giúp viên pháp lý đã giúp ông khởi kiện đến Tòa án nhân dân thành phố Hà Nội và tìm căn cứ, phân tích hòa giải các bên để cuối cùng đòi lại được mảnh đất về cho người được trợ giúp pháp lý. Vụ việc đã được nêu tại Chương trình Quốc hội với Cử tri, VTV1 ngày 3/8/2020.
4. Vụ việc trợ giúp pháp lý cho người dân tộc thiểu số do Trung tâm trợ giúp pháp lý tỉnh Yên Bái thực hiện. Vì phong tục cúng bắt ma mà người được trợ giúp pháp lý bị truy tố tội bắt giữ người trái pháp luật phải đối mặt với hình phạt từ 6-9 tháng tù. Trợ giúp viên pháp lý đã đưa ra lập luận thuyết phục Hội đồng xét xử xử phạt bị cáo ở khung hình phạt thấp hơn, là 09 tháng cải tạo không giam giữ. Vụ việc đã được nêu tại Phóng sự về trợ giúp pháp lý vùng đồng bào dân tộc thiểu số- VTV5 ngày 3/12/2020.
5. Vụ việc trợ giúp pháp lý cho người khuyết tật có khó khăn về tài chính do Trung tâm trợ giúp pháp lý tỉnh Ninh Bình thực hiện. Người được trợ giúp pháp lý là bị đơn trong vụ án tranh chấp đất đai đã được Tòa án huyện thụ lý, giải quyết. Nhờ có sự giúp đỡ của các Trợ giúp viên pháp lý mà ông đã được bảo vệ mảnh đất mà mình đang sinh sống. Vụ việc đã được nêu tại Chương trình Quốc hội với cử tri, VTV1 – Ngày 24/1/2022...
(Trợ giúp viên pháp lý tranh tụng tại Phiên toà)
5. Tăng cường sự phối hợp với các cơ quan, tổ chức, cá nhân có thẩm quyền trong hoạt động trợ giúp pháp lý
Trong 25 năm qua, trên cơ sở các quy định của Luật trợ giúp pháp lý và các văn bản quy định chi tiết, hướng dẫn thi hành, Bộ Tư pháp đã chủ trì hoặc phối hợp xây dựng và hướng dẫn triển khai các văn bản phối hợp với Liên đoàn luật sư, Mặt trận tổ quốc Việt Nam, Hội Luật gia Việt Nam, Trung ương Hội phụ nữ Việt Nam, Trung ương Đoàn Thanh niên Cộng sản Hồ Chí Minh....[14]. Ở địa phương, các Trung tâm Trợ giúp pháp lý đã tích cực phối hợp với Đoàn luật sư ở địa phương, các tổ chức như Hội Luật gia; Hội Nông dân, Hội Phụ nữ, Mặt trận Tổ quốc, Ủy ban nhân dân cấp xã... để thực hiện truyền thông về trợ giúp pháp lý hoặc giới thiệu hội viên, người dân đến Trung tâm khi có nhu cầu…
Đặc biệt, trong thời gian gần đây việc phối hợp trợ giúp pháp lý trong hoạt động tố tụng có nhiều chuyển biến tích cực, đột phá. Luật Trợ giúp pháp lý và các bộ luật, luật về tố tụng (Bộ luật tố tụng hình sự, Bộ luật tố tụng dân sự, Luật tố tụng hành chính và Luật thi hành tạm giữ, tạm giam) đã có nhiều quy định về bảo đảm quyền được trợ giúp pháp lý. Tại Thông tư liên tịch số 10/2018/TTLT-BTP-BCA-BQP-BTC-TANDTC-VKSNDTC ngày 29/6/2018 đã có những quy định hướng dẫn cụ thể các nội dung về phối hợp trợ giúp pháp lý trong tố tụng, tạo điều kiện thuận lợi cho người được trợ giúp pháp lý tiếp cận với dịch vụ trợ giúp pháp lý ngay từ giai đoạn đầu tố tụng (như quy định giải thích, thông báo, thông tin về trợ giúp pháp lý cho người bị buộc tội, bị hại, đương sự...).
(Ảnh: Hội đồng phối hợp liên ngành Trung ương về trợ giúp pháp lý trong hoạt động tố tụng kiểm tra tại tỉnh Ninh Bình)
Để triển khai hiệu quả hoạt động phối hợp này, ngày 17/02/2020, Bộ Công an đã có Công văn số 481/BCA-V03, ngày 05/11/2019, Tòa án nhân dân tối cao đã ban hành Công văn số 244/TANDTC-PC đã đôn đốc triển khai thực hiện các quy định của pháp luật về trợ giúp pháp lý...
Mới đây, Tòa án nhân dân tối cao và Bộ Tư pháp đã ký Chương trình phối hợp về người thực hiện trợ giúp pháp lý trực tại Tòa án nhân dân (Chương trình số 1603/CTPH-BTP-TANDTC ngày 19/5/2022) triển khai thực hiện trên toàn quốc nhằm bảo đảm tối đa quyền và lợi ích hợp pháp của người được trợ giúp pháp lý được tiếp cận sớm với dịch vụ trợ giúp pháp lý và tăng cường sự phối hợp giữa Bộ Tư pháp và Tòa án nhân dân tối cao trong hoạt động tố tụng.
(Ảnh: Lễ ký Chương trình phối hợp giữa Bộ Tư pháp và Tòa án nhân dân tối cao về người thực hiện trợ giúp pháp lý trực tại Tòa án nhân dân)
Hiện nay, Bộ Tư pháp đang tiếp tục phối hợp Bộ Công an để nghiên cứu xây dựng văn bản phối hợp hướng dẫn người thực hiện trợ giúp pháp lý trực kết nối trong tố tụng hình sự. Ở địa phương, một số nơi đã chủ động phối hợp triển khai việc người thực hiện trợ giúp pháp lý trực tại Tòa án, cơ quan điều tra để kịp thời tiếp nhận, thụ lý và tư vấn ban đầu cho người thuộc diện trợ giúp pháp lý về quyền được trợ giúp pháp lý, các vấn đề liên quan đến vụ việc[15].
Bên cạnh đó, trong bối cảnh triển khai phiên tòa xét xử trực tuyến, trong đó có điểm cầu thành phần do Trung tâm trợ giúp pháp lý nhà nước phối hợp với Tòa án nhân dân bố trí (Theo quy định tại Thông tư liên tịch số 05/2021/TTLT-TANDTC-VKSNDTC-BCA-BQP-BTP ngày 15/12/2021 của liên tịch Tòa án nhân dân tối cao, Viện kiểm sát nhân dân tối cao, Bộ Công an, Bộ Quốc phòng, Bộ Tư pháp quy định chi tiết và hướng dẫn thi hành tổ chức phiên tòa trực tuyến thực hiện Nghị quyết số 33/2021/QH15 ngày 12/11/2021 của Quốc hội khóa XV) sẽ góp phần bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp cho người được trợ giúp pháp lý thuận lợi khi tham gia phiên tòa trực tuyến, bảo đảm sự công bằng trong tiếp cận Tòa án, công lý...
6. Truyền thông về trợ giúp pháp lý không ngừng được đổi mới theo các phương thức khác nhau
Theo quy định của Luật Trợ giúp pháp lý, Bộ Tư pháp được giao nhiệm vụ tổ chức công tác truyền thông về trợ giúp pháp lý và một trong các nhiệm vụ của Trung tâm trợ giúp pháp lý nhà nước là truyền thông về trợ giúp pháp lý. Trong những năm gần đây, công tác truyền thông đã được quan tâm chú trọng, các hình thức truyền thông về trợ giúp pháp lý đã đa dạng hơn với các phương thức khác nhau, gồm truyền thông truyền thống (trực tiếp về cơ sở, báo đài, tờ gấp…) kết hợp với truyền thông hiện đại (internet, điện thoại hotline,…) và hình thức đặc thù (hộp, bảng tin, tờ tin trợ giúp pháp lý tại cơ quan tố tụng, chính quyền cơ sở…).
Ở Trung ương, Cục Trợ giúp pháp lý đã phối hợp với các cơ quan truyền thông để thực hiện các hoạt động với nhiều hình thức đa dạng, phong phú[16] trên Đài Truyền hình Việt Nam, Đài Tiếng nói Việt Nam (VOV)... thông qua việc xây dựng, phát sóng nhiều thông điệp, phóng sự, video, tọa đàm, chuyên mục... về công tác trợ giúp pháp lý, nhất là truyền thông về các vụ việc trợ giúp pháp lý thành công.
(Hình ảnh cắt từ video trợ giúp pháp lý cho trẻ em)
Ở địa phương, các Trung tâm trợ giúp pháp lý nhà nước tăng cường phối hợp chặt chẽ với cơ quan, tổ chức truyền thông thông qua các buổi trợ giúp pháp lý về cơ sở hoặc thông qua biên soạn tờ gấp pháp luật, cẩm nang pháp luật để phát cho cán bộ và nhân dân giới thiệu về trợ giúp pháp lý; phối hợp xây dựng chuyên mục về trợ giúp pháp lý trên báo viết, báo nói, báo hình và báo điện tử của tỉnh, thành phố; cung cấp và phối hợp với các cơ quan tiến hành tố tụng đặt hơn hàng nghìn Bảng thông tin, Hộp tin về trợ giúp pháp lý tại trụ sở các cơ quan tiến hành tố tụng, Trại tạm giam, Nhà tạm giữ...
Các hoạt động truyền thông này đã thu hút được sự quan tâm, phản hồi tích cực từ phía người dân và các cơ quan, tổ chức có liên quan, từ đó, nâng cao nhận thức của người dân về hoạt động trợ giúp pháp lý và quyền được trợ giúp pháp lý. Ngoài ra, Trang thông tin điện tử trợ giúp pháp lý Việt Nam cũng là một kênh thông tin để nâng cao nhận thức của người dân, các cơ quan, tổ chức, cá nhân có liên quan về hoạt động trợ giúp pháp lý. Từ năm 2016 đến hết năm 2020, theo Quyết định số 32/2016/QĐ-TTg ngày 08/8/2016 của Thủ tướng Chính phủ, ngân sách trung ương đã bổ sung kinh phí cho các địa phương có huyện nghèo, xã nghèo, thôn, bản đặc biệt khó khăn thiết lập đường dây nóng về trợ giúp pháp lý để người dân liên hệ khi có nhu cầu trợ giúp pháp lý. Với những nỗ lực đẩy mạnh truyền thông đó, ngày càng nhiều người dân biết và tìm đến với tổ chức thực hiện trợ giúp pháp lý để được giúp đỡ pháp luật miễn phí.
7. Đẩy mạnh hợp tác quốc tế về trợ giúp pháp lý, nâng cao vị thế, vai trò của Việt Nam trong khu vực và trên thế giới trong việc bảo đảm quyền con người, quyền công dân trong tiếp cận công lý và bình đẳng trước pháp luật
Trước năm 2010, các tổ chức Chính phủ và phi Chính phủ nước ngoài đã có sự hỗ trợ tích cực cho nhiều hoạt động trợ giúp pháp lý. Tuy nhiên, từ năm 2010 đến nay, Việt Nam đã chuyển từ nhóm nước có thu nhập thấp sang nhóm nước có thu nhập trung bình, kinh phí hoạt động trợ giúp pháp lý hoàn toàn do ngân sách nhà nước bảo đảm, việc hỗ trợ từ các Chương trình, dự án của các tổ chức quốc tế hầu như chấm dứt, chỉ còn lại số ít hoạt động hợp tác song phương hỗ trợ kỹ thuật cho công tác trợ giúp pháp lý.
Đặc biệt, mới đây Ngân hàng Thế giới và Ngân hàng Nhà nước Việt Nam đã ký thỏa thuận viện trợ không hoàn lại từ Quỹ Phát triển xã hội Nhật Bản để thực hiện dự án về trợ giúp pháp lý. Dự án có mục tiêu tổng thể là cải thiện việc cung cấp dịch vụ trợ giúp pháp lý và thúc đẩy trao quyền pháp lý cho các đối tượng thụ hưởng dịch vụ trợ giúp pháp lý, tập trung vào các tỉnh được lựa chọn tại khu vực miền núi phía Bắc. Dự án được phê duyệt và thực hiện phù hợp với chủ trương thực hiện tiến bộ, công bằng xã hội, nâng cao đời sống nhân dân, xóa đói, giảm nghèo, thúc đẩy phát triển kinh tế vùng sâu, vùng xa, biên giới, hải đảo, vùng đồng bào dân tộc thiểu số… được nêu tại các Nghị quyết của Đảng, Quốc hội[17]...
II. ĐÁNH GIÁ CHUNG VỀ VỊ TRÍ, VAI TRÒ CỦA HOẠT ĐỘNG TRỢ GIÚP PHÁP LÝ
Ghi nhận những thành tích xuất sắc của công tác trợ giúp pháp lý, trong 25 năm qua Nhà nước ta đã tặng thưởng nhiều danh hiệu thi đua, hình thức khen thưởng. Ở Trung ương, Cục Trợ giúp pháp lý đã 02 lần được tặng Huân chương lao động hạng Nhì của Chủ tịch nước và nhiều lần cờ thi đua của Chính phủ, Bằng khen của Thủ tướng Chính phủ. Nhiều Trung tâm trợ giúp pháp lý nhà nước và cá nhân trong hệ thống trợ giúp pháp lý đã được nhận Huân chương lao động các hạng Nhất, Nhì, Ba của Chủ tịch nước, Bằng khen của Thủ tướng Chính phủ...
(Ảnh: Lễ kỷ niệm 20 năm ngày thành lập tổ chức trợ giúp pháp lý và đón nhận Huân chương lao động hạng nhì 6/9/1997 - 6/9/2017)
Đây là những phần thưởng cao quý, thể hiện sự ghi nhận và đánh giá cao của Đảng và Nhà nước với những thành tích xuất sắc mà tổ chức, cá nhân trong hệ thống trợ giúp pháp lý đã đạt được. Có thể nói, sau 25 năm hình thành và phát triển, được sự quan tâm, chỉ đạo của Đảng và Nhà nước hoạt động trợ giúp pháp lý đã thực sự đi vào đời sống pháp luật, mang lại hiệu quả thiết thực giúp bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của người nghèo và các đối tượng chính sách, đối tượng yếu thế trong xã hội, thực hiện tốt chính sách xã hội, giảm nghèo, đền ơn đáp nghĩa của Đảng và Nhà nước, bảo đảm sự công bằng trong tiếp cận công lý, đóng góp vào cải cách tư pháp và xây dựng, hoàn thiện Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa.
1. Hoạt động trợ giúp pháp lý góp phần bảo đảm công bằng trong việc tiếp cận pháp luật, tiếp cận công lý đồng thời góp phần bảo đảm chính sách an sinh xã hội, phát triển kinh tế - xã hội tại Việt Nam. Trong quá trình xây dựng và hoàn thiện Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam, Nhà nước chịu trách nhiệm trong việc bảo đảm cho người nghèo, những đối tượng chính sách, đối tượng yếu thế khác trong xã hội được thụ hưởng chính sách pháp luật công bằng, tạo điều kiện cho họ được hỗ trợ, giúp đỡ để bảo vệ quyền, lợi ích hợp pháp của mình. Do đó, trợ giúp pháp lý có vai trò giúp người nghèo, người thuộc nhóm yếu thế, dễ tổn thương trong bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp, bảo đảm sự công bằng, bình đẳng với các nhóm người khác trong xã hội, qua đó góp phần bảo đảm an sinh xã hội, phát triển kinh tế - xã hội.
2. Hoạt động trợ giúp pháp lý góp vai trò quan trọng trong cải cách tư pháp. Công cuộc cải cách tư pháp được Đảng ta đặt ra với những định hướng cơ bản mà trọng tâm là hoạt động xét xử được tiến hành có hiệu quả và hiệu lực cao để bảo vệ tốt nhất quyền con người trong lĩnh vực tư pháp. Đặc biệt là bảo đảm việc tranh tụng tại phiên tòa theo tinh thần Nghị quyết 49-NQ/TW ngày 02/6/2006 của Bộ Chính trị về “Chiến lược cải cách tư pháp đến năm 2020”. Trung tâm trợ giúp pháp lý nhà nước là đơn vị sự nghiệp đại diện của Ngành Tư pháp, của Nhà nước tham gia vào hoạt động xét xử. Người thực hiện trợ giúp pháp lý là một bên của quá trình tranh tụng, có quan hệ mật thiết và trực tiếp đến chất lượng xét xử của Tòa án. Qua hoạt động nghiệp vụ, hoạt động trợ giúp pháp lý cũng sẽ góp phần thực thi công lý, giúp Tòa án thực hiện đúng nguyên tắc tranh tụng trong xét xử, đưa ra các phán quyết đúng người, đúng tội, đúng pháp luật, hạn chế lượng án oan sai trong các phiên tòa hình sự, góp phần tăng cường pháp chế xã hội chủ nghĩa, phù hợp với mục tiêu cải cách tư pháp. Có thể nói, trợ giúp pháp lý là một trong những khâu góp phần làm hoàn chỉnh vai trò của Nhà nước từ việc xây dựng pháp luật, tổ chức thi hành pháp luật để đưa pháp luật vào đời sống xã hội có hiệu quả.
3. Trợ giúp pháp lý là một trong những công cụ để Nhà nước thực hiện các cam kết quốc tế về quyền con người tại Việt Nam. Thông qua hoạt động cung cấp dịch vụ pháp lý của mình, trợ giúp pháp lý đã bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp cho người được trợ giúp pháp lý, nhất là khi họ rơi vào tình trạng bị buộc tội, nguy cơ bị tước quyền tự do, chính là lúc Nhà nước cần có sự trợ giúp, hỗ trợ để họ được bảo vệ quyền lợi chính đáng của mình...
III. ĐỊNH HƯỚNG PHÁT TRIỂN CÔNG TÁC TRỢ GIÚP PHÁP LÝ TRONG THỜI GIAN TỚI
Cũng như trên thế giới, trợ giúp pháp lý là một hoạt động cần thiết, đồng hành cùng quá trình xây dựng và hoàn thiện Nhà nước pháp quyền tại Việt Nam. Trợ giúp pháp lý sẽ tồn tại, phát triển với tư cách là trách nhiệm, là công cụ của Nhà trước trong bảo đảm quyền con người, quyền công dân. Trước yêu cầu triển khai hiệu quả tinh thần, nội dung của Nghị quyết Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XIII của Đảng về “nâng cao chất lượng dịch vụ công”, “đổi mới tổ chức, nâng cao chất lượng, hiệu lực, hiệu quả hoạt động và uy tín của toà án nhân dân, viện kiểm sát nhân dân, cơ quan điều tra, cơ quan thi hành án và các cơ quan, tổ chức tham gia vào quá trình tố tụng tư pháp” (theo Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XIII, tập 1, trang 177); “Nâng cao chất lượng các dịch vụ công trong lĩnh vực hành chính tư pháp, bổ trợ tư pháp, trợ giúp pháp lý...” (phát biểu chỉ đạo của Tổng Bí thư Nguyễn Phú Trọng tại Hội nghị toàn quốc các cơ quan nội chính triển khai Nghị quyết Đại hội lần thứ XIII của Đảng), trong thời gian tới, cần tiếp tục lấy người được trợ giúp pháp lý làm trung tâm, bảo đảm giúp người dân tiếp cận hoạt động trợ giúp pháp lý kịp thời, thuận lợi, có chất lượng và ngày càng chuyên nghiệp, hiện đại. Khẳng định vị trí, vai trò của hoạt động trợ giúp pháp lý - một trong những thiết chế bảo đảm quyền tiếp cận công lý cho một bộ phận lớn người dân trong xã hội (khoảng 45% dân số), qua đó góp phần vào công cuộc cải cách tư pháp nói riêng, trong xây dựng và hoàn thiện Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa nói chung.
Trong thời gian tới, cần nghiên cứu, đề xuất một số định hướng cụ thể để phát triển bền vững công tác trợ giúp pháp lý như sau:
1.Tiếp tục kiện toàn, tăng cường năng lực Trung tâm trợ giúp pháp lý nhà nước các tỉnh, thành phố trực thuộc Trung ương tương xứng với vị trí là đơn vị cung cấp sự nghiệp công thiết yếu. Nghiên cứu thay đổi tên gọi chức danh trợ giúp viên pháp lý thành thành luật sư công/luật sư trợ giúp pháp lý để thực hiện nhiệm vụ chính trị của Nhà Nước.
2. Triển khai hiệu quả hoạt động trợ giúp pháp lý và tạo sự đồng bộ với các hoạt động khác trong các Chương trình mục tiêu quốc gia về giảm nghèo bền vững, xây dựng nông thôn mới, phát triển kinh tế - xã hội vùng đồng bào dân tộc thiểu số và miền núi.
3. Tập trung thực hiện vụ việc trợ giúp pháp lý, nhất là vụ việc tham gia tố tụng. Có giải pháp nâng cao chất lượng, hiệu quả vụ việc trợ giúp pháp lý; tăng cường giám sát, quản lý chất lượng, hiệu quả dịch vụ trợ giúp pháp lý.
4. Tăng cường sự phối hợp của các Bộ, ngành, địa phương về giải thích, giới thiệu, thông tin, thông báo về nhu cầu trợ giúp pháp lý, về thực hiện trợ giúp pháp lý.... Nhất là phối hợp, kết nối với Tòa án và các cơ quan tiến hành tố tụng khác về việc áp dụng công nghệ điện tử, chuyển đổi số đối với việc thực hiện trợ giúp pháp lý trong tố tụng.
5. Có phương thức truyền thông hiệu quả, phù hợp với từng nhóm đối tượng, từng vùng, miền; nâng cao kiến thức, hiểu biết về trợ giúp pháp lý của đội ngũ cán bộ cơ sở, người có uy tín trong cộng đồng trong việc hỗ trợ người dân tiếp cận dịch vụ trợ giúp pháp lý.
6. Nghiên cứu, ứng dụng mạnh mẽ công nghệ thông tin theo hướng chuyển đổi số, chia sẻ, kết nối, tích hợp dữ liệu người thuộc diện được trợ giúp pháp lý với cơ sở dữ liệu quốc gia và các bộ, ngành có liên quan nhằm nâng cao hiệu quả quản lý điều hành, hỗ trợ người dân yêu cầu trợ giúp pháp lý trực tuyến, đơn giản hóa và giảm tải thủ tục hành chính trong hoạt động trợ giúp pháp lý, tiết kiệm chi phí đi lại, chứng minh thuộc diện đối tượng...
7. Tích cực hợp tác quốc tế về trợ giúp pháp lý, triển khai hiệu quả các dự án, chương trình với các đối tác quốc tế, tham gia các diễn đàn quốc tế cũng như khu vực về trợ giúp pháp lý nói riêng và tiếp cận công lý trong hệ thống tư pháp nói chung, xây dựng hình ảnh, chia sẻ, trao đổi kinh nghiệm những thành tựu của trợ giúp pháp lý ở Việt Nam./.
[1]Thủ tướng Chính phủ phê duyệt tại văn bản số 2685/VPCP-QHQT ngày 21/5/2002.
[2]Thủ tướng Chính phủ phê duyệt tại Quyết định số 20/2007/QĐ-TTg ngày 05/02/2007.
[3]Thủ tướng Chính phủ phê duyệt tại Quyết định số 07/2006/QĐ-TTg ngày 10/01/2006.
[4] Nghị quyết 30a/2008/NQ-CP ngày 27/12/2008 của Chính phủ.
[5] Nghị quyết số 80/NQ-CP ngày 19/5/2011 của Chính phủ.
[6] Nghị quyết 76/2014/QH13 ngày 24/6/2014 của Quốc hội.
[7] ngày 18/01/2022 Thủ tướng Chính phủ đã ban hành Quyết định số 90/QĐ-TTg phê duyệt Chương trình mục tiêu quốc gia giảm nghèo bền vững giai đoạn 2021 – 2025.
[8] Ngày 22/02/2022 Thủ tướng Chính phủ đã ban hành Quyết định số 263/QĐ-TTg phê duyệt Chương trình mục tiêu quốc gia xây dựng nông thôn mới giai đoạn 2021 – 2025.
[9] Ngày 14/10/2021 Thủ tướng Chính phủ đã ban hành Quyết định số 1719/QĐ-TTg phê duyệt Chương trình mục tiêu quốc gia phát triển kinh tế - xã hội vùng đồng bào dân tộc thiểu số và miền núi giai đoạn 2021 – 2030, giai đoạn I từ năm 2021 – 2025.
[10] Nội dung về trợ giúp pháp lý đã được hướng dẫn triển khai tại các Công văn: Công văn số 3234/BTP-TGPL ngày 28/6/2022, Công văn số 1918/BTP-TGPL ngày 10/6/2022, Công văn số 3234/BTP-TGPL ngày 28/6/2022.
[11] theo Quyết định số 2069/QĐ-TTg ngày 8/12/2021.
[12] Thông tư số 05/2022/TT-BTP ngày 05/9/2022 của Bộ trưởng Bộ Tư pháp quy định mã số, tiêu chuẩn chức danh nghề nghiệp viên chức trợ giúp viên pháp lý.
[13] Quyết định số 1179/QĐ-BTP ngày 16/5/2022.
[14] Quy chế phối hợp số 4617/QCPH/BTP-LĐLSVN ngày 28/12/2016 giữa Bộ Tư pháp và Liên đoàn luật sư Việt Nam về hoạt động trợ giúp pháp lý của luật sư; Chương trình phối hợp số 60/CTPH-BTP-HLHPNVN ngày 5/01/2018 của Bộ Tư pháp và Trung ương hội liên hiệp phụ nữ Việt Nam thực hiện công tác phổ biến, giáo dục pháp luật, trợ giúp pháp lý, tư vấn pháp luật cho phụ nữ, hòa giải ở cơ sở và lồng ghép giới trong xây dựng pháp luật giai đoạn 2018 – 2022; Chương trình phối hợp số 4144/CTr-BTP-TWĐTN ngày 29/10/2018 giữa Bộ Tư pháp và Trung ương Đoàn Thanh niên Cộng sản Hồ Chí Minh giai đoạn 2018-2022; Chương trình phối hợp số 02/CTPH-MTTQ-TTCP-BTP-HLG-LĐLS ngày 11/10/2018 giữa Ban Thường trực Ủy ban Trung ương Mặt trận Tổ quốc Việt Nam, Thanh tra Chính phủ, Bộ Tư pháp, Hội Luật gia Việt Nam, Liên đoàn Luật sư Việt Nam; Thông tư số 03/2021/TT-BTP ngày 25/5/2021...
[15] Tại Ninh Bình, để tạo điều kiện thuận lợi cho việc tiếp cận trợ giúp pháp lý của người dân, Tòa án đã thống nhất hỗ trợ Trung tâm bố trí bàn trực trợ giúp pháp lý đặt bên cạnh bàn tiếp nhận khởi kiện, yêu cầu tại trụ sở Tòa án nhân dân tỉnh. Trung tâm cử người thực hiện trợ giúp pháp lý hoặc chuyên viên trực trong giờ hành chính (3 buổi/tuần). Tại Tây Ninh, Sở Tư pháp và Tòa án nhân dân tỉnh đã tổ chức ký kết Kế hoạch liên tịch về người thực hiện trợ giúp pháp lý trực tại Tòa án nhân dân 02 cấp trên địa bàn tỉnh. Tại Ninh Thuận, Trung tâm đã cử viên chức trực tại Tòa án 02 huyện. Tại Kiên Giang, Trung tâm đã cử người thực hiện trợ giúp pháp lý trực tại tòa án nhân dân tỉnh. Một số địa phương (Quảng Nam, Lâm Đồng, Quảng Ninh, Cao Bằng, Quảng Trị,...), Trung tâm đã tham mưu Sở Tư pháp phối hợp với Tòa án nhân dân cấp tỉnh để triển khai Chương trình phối hợp trong thời gian tới...
[16] như: phóng sự về trợ giúp pháp lý trong cải cách tư pháp trên Chương trình Quốc hội với cử tri phát sóng trên VTV1; phóng sự “Đưa Luật Trợ giúp pháp lý vào cuộc sống" trong Chương trình An sinh xã hội trên VTV2; phóng sự trợ giúp pháp lý cho người có khuyết tật - một trong những mục tiêu thúc đẩy thực hiện cam kết quốc tế về quyền của người khuyết tật tại Việt Nam trong Chương trình đối diện trên VTV1... hoặc xây dựng và phát hành các video tuyên truyền về hoạt động trợ giúp pháp lý cho trẻ em, nạn nhân bị bạo lực.v.v.
[17] Nghị quyết Đại hội Đảng lần thứ XIII và Nghị quyết số 142/2016/QH13 của Quốc hội về Kế hoạch phát triển kinh tế - xã hội 5 năm 2021 - 2025, Chiến lược phát triển kinh tế - xã hội 10 năm 2021-2030 và kế hoạch phát triển kinh tế - xã hội 5 năm 2021-2025 và Chỉ thị số 18/CT-TTg của Thủ tướng Chính phủ về việc xây dựng Kế hoạch phát triển kinh tế - xã hội 5 năm 2021- 2025, Quyết định số 1252/QĐ-TTg ngày 26/9/2019 của Thủ tướng Chính phủ phê duyệt Kế hoạch tăng cường thực thi hiệu quả Công ước quốc tế về các quyền dân sự và chính trị và các khuyến nghị của Ủy ban nhân quyền Liên hợp quốc, trong đó giao Bộ Tư pháp “tăng số lượng các hoạt động trợ giúp pháp lý, đặc biệt là trợ giúp pháp lý cho các đối tượng dễ bị tổn thương, trong đó có nạn nhân của hành vi xâm phạm quyền dân sự và chính trị”.
Các hoạt động truyền thông này đã thu hút được sự quan tâm, phản hồi tích cực từ phía người dân và các cơ quan, tổ chức có liên quan, từ đó, nâng cao nhận thức của người dân về hoạt động trợ giúp pháp lý và quyền được trợ giúp pháp lý. Ngoài ra, Trang thông tin điện tử trợ giúp pháp lý Việt Nam cũng là một kênh thông tin để nâng cao nhận thức của người dân, các cơ quan, tổ chức, cá nhân có liên quan về hoạt động trợ giúp pháp lý. Từ năm 2016 đến hết năm 2020, theo Quyết định số 32/2016/QĐ-TTg ngày 08/8/2016 của Thủ tướng Chính phủ, ngân sách trung ương đã bổ sung kinh phí cho các địa phương có huyện nghèo, xã nghèo, thôn, bản đặc biệt khó khăn thiết lập đường dây nóng về trợ giúp pháp lý để người dân liên hệ khi có nhu cầu trợ giúp pháp lý. Với những nỗ lực đẩy mạnh truyền thông đó, ngày càng nhiều người dân biết và tìm đến với tổ chức thực hiện trợ giúp pháp lý để được giúp đỡ pháp luật miễn phí.
7. Đẩy mạnh hợp tác quốc tế về trợ giúp pháp lý, nâng cao vị thế, vai trò của Việt Nam trong khu vực và trên thế giới trong việc bảo đảm quyền con người, quyền công dân trong tiếp cận công lý và bình đẳng trước pháp luật
Trước năm 2010, các tổ chức Chính phủ và phi Chính phủ nước ngoài đã có sự hỗ trợ tích cực cho nhiều hoạt động trợ giúp pháp lý. Tuy nhiên, từ năm 2010 đến nay, Việt Nam đã chuyển từ nhóm nước có thu nhập thấp sang nhóm nước có thu nhập trung bình, kinh phí hoạt động trợ giúp pháp lý hoàn toàn do ngân sách nhà nước bảo đảm, việc hỗ trợ từ các Chương trình, dự án của các tổ chức quốc tế hầu như chấm dứt, chỉ còn lại số ít hoạt động hợp tác song phương hỗ trợ kỹ thuật cho công tác trợ giúp pháp lý.
(Ảnh: Phiên thảo luận Tăng cường tiếp cận trợ giúp pháp lý cho người nghèo và nhóm yếu thế do Bộ Tư pháp phối hợp với Phái đoàn Liên minh châu Âu và Chương trình phát triển Liên hợp quốc tại Việt Nam tổ chức)
Trong bối cảnh đó, Bộ Tư pháp, Cục Trợ giúp pháp lý đã tăng cường kết nối, mở rộng quan hệ hợp tác với các đối tác, đặc biệt là các tổ chức của Liên hợp quốc như UNDP, UNODC, UNICEF, UNAIDS, UNWOMEN..., các đại sứ quán (Đại sứ quán Ai-len, Đại sứ quán Israel...) trong lĩnh vực trợ giúp pháp lý nhằm huy động hơn nữa các nguồn lực hỗ trợ cho công tác này.Đặc biệt, mới đây Ngân hàng Thế giới và Ngân hàng Nhà nước Việt Nam đã ký thỏa thuận viện trợ không hoàn lại từ Quỹ Phát triển xã hội Nhật Bản để thực hiện dự án về trợ giúp pháp lý. Dự án có mục tiêu tổng thể là cải thiện việc cung cấp dịch vụ trợ giúp pháp lý và thúc đẩy trao quyền pháp lý cho các đối tượng thụ hưởng dịch vụ trợ giúp pháp lý, tập trung vào các tỉnh được lựa chọn tại khu vực miền núi phía Bắc. Dự án được phê duyệt và thực hiện phù hợp với chủ trương thực hiện tiến bộ, công bằng xã hội, nâng cao đời sống nhân dân, xóa đói, giảm nghèo, thúc đẩy phát triển kinh tế vùng sâu, vùng xa, biên giới, hải đảo, vùng đồng bào dân tộc thiểu số… được nêu tại các Nghị quyết của Đảng, Quốc hội[17]...
II. ĐÁNH GIÁ CHUNG VỀ VỊ TRÍ, VAI TRÒ CỦA HOẠT ĐỘNG TRỢ GIÚP PHÁP LÝ
Ghi nhận những thành tích xuất sắc của công tác trợ giúp pháp lý, trong 25 năm qua Nhà nước ta đã tặng thưởng nhiều danh hiệu thi đua, hình thức khen thưởng. Ở Trung ương, Cục Trợ giúp pháp lý đã 02 lần được tặng Huân chương lao động hạng Nhì của Chủ tịch nước và nhiều lần cờ thi đua của Chính phủ, Bằng khen của Thủ tướng Chính phủ. Nhiều Trung tâm trợ giúp pháp lý nhà nước và cá nhân trong hệ thống trợ giúp pháp lý đã được nhận Huân chương lao động các hạng Nhất, Nhì, Ba của Chủ tịch nước, Bằng khen của Thủ tướng Chính phủ...
(Ảnh: Lễ kỷ niệm 20 năm ngày thành lập tổ chức trợ giúp pháp lý và đón nhận Huân chương lao động hạng nhì 6/9/1997 - 6/9/2017)
(Ảnh: Hội nghị toàn quốc tổng kết 10 năm công tác trợ giúp pháp lý và đón nhận Huân chương lao động hạng nhì (6/9/1997 - 6/9/2007 )
Vị trí, vai trò của hoạt động trợ giúp pháp lý thể hiện ở một số nội dung sau:1. Hoạt động trợ giúp pháp lý góp phần bảo đảm công bằng trong việc tiếp cận pháp luật, tiếp cận công lý đồng thời góp phần bảo đảm chính sách an sinh xã hội, phát triển kinh tế - xã hội tại Việt Nam. Trong quá trình xây dựng và hoàn thiện Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam, Nhà nước chịu trách nhiệm trong việc bảo đảm cho người nghèo, những đối tượng chính sách, đối tượng yếu thế khác trong xã hội được thụ hưởng chính sách pháp luật công bằng, tạo điều kiện cho họ được hỗ trợ, giúp đỡ để bảo vệ quyền, lợi ích hợp pháp của mình. Do đó, trợ giúp pháp lý có vai trò giúp người nghèo, người thuộc nhóm yếu thế, dễ tổn thương trong bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp, bảo đảm sự công bằng, bình đẳng với các nhóm người khác trong xã hội, qua đó góp phần bảo đảm an sinh xã hội, phát triển kinh tế - xã hội.
2. Hoạt động trợ giúp pháp lý góp vai trò quan trọng trong cải cách tư pháp. Công cuộc cải cách tư pháp được Đảng ta đặt ra với những định hướng cơ bản mà trọng tâm là hoạt động xét xử được tiến hành có hiệu quả và hiệu lực cao để bảo vệ tốt nhất quyền con người trong lĩnh vực tư pháp. Đặc biệt là bảo đảm việc tranh tụng tại phiên tòa theo tinh thần Nghị quyết 49-NQ/TW ngày 02/6/2006 của Bộ Chính trị về “Chiến lược cải cách tư pháp đến năm 2020”. Trung tâm trợ giúp pháp lý nhà nước là đơn vị sự nghiệp đại diện của Ngành Tư pháp, của Nhà nước tham gia vào hoạt động xét xử. Người thực hiện trợ giúp pháp lý là một bên của quá trình tranh tụng, có quan hệ mật thiết và trực tiếp đến chất lượng xét xử của Tòa án. Qua hoạt động nghiệp vụ, hoạt động trợ giúp pháp lý cũng sẽ góp phần thực thi công lý, giúp Tòa án thực hiện đúng nguyên tắc tranh tụng trong xét xử, đưa ra các phán quyết đúng người, đúng tội, đúng pháp luật, hạn chế lượng án oan sai trong các phiên tòa hình sự, góp phần tăng cường pháp chế xã hội chủ nghĩa, phù hợp với mục tiêu cải cách tư pháp. Có thể nói, trợ giúp pháp lý là một trong những khâu góp phần làm hoàn chỉnh vai trò của Nhà nước từ việc xây dựng pháp luật, tổ chức thi hành pháp luật để đưa pháp luật vào đời sống xã hội có hiệu quả.
3. Trợ giúp pháp lý là một trong những công cụ để Nhà nước thực hiện các cam kết quốc tế về quyền con người tại Việt Nam. Thông qua hoạt động cung cấp dịch vụ pháp lý của mình, trợ giúp pháp lý đã bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp cho người được trợ giúp pháp lý, nhất là khi họ rơi vào tình trạng bị buộc tội, nguy cơ bị tước quyền tự do, chính là lúc Nhà nước cần có sự trợ giúp, hỗ trợ để họ được bảo vệ quyền lợi chính đáng của mình...
III. ĐỊNH HƯỚNG PHÁT TRIỂN CÔNG TÁC TRỢ GIÚP PHÁP LÝ TRONG THỜI GIAN TỚI
Cũng như trên thế giới, trợ giúp pháp lý là một hoạt động cần thiết, đồng hành cùng quá trình xây dựng và hoàn thiện Nhà nước pháp quyền tại Việt Nam. Trợ giúp pháp lý sẽ tồn tại, phát triển với tư cách là trách nhiệm, là công cụ của Nhà trước trong bảo đảm quyền con người, quyền công dân. Trước yêu cầu triển khai hiệu quả tinh thần, nội dung của Nghị quyết Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XIII của Đảng về “nâng cao chất lượng dịch vụ công”, “đổi mới tổ chức, nâng cao chất lượng, hiệu lực, hiệu quả hoạt động và uy tín của toà án nhân dân, viện kiểm sát nhân dân, cơ quan điều tra, cơ quan thi hành án và các cơ quan, tổ chức tham gia vào quá trình tố tụng tư pháp” (theo Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XIII, tập 1, trang 177); “Nâng cao chất lượng các dịch vụ công trong lĩnh vực hành chính tư pháp, bổ trợ tư pháp, trợ giúp pháp lý...” (phát biểu chỉ đạo của Tổng Bí thư Nguyễn Phú Trọng tại Hội nghị toàn quốc các cơ quan nội chính triển khai Nghị quyết Đại hội lần thứ XIII của Đảng), trong thời gian tới, cần tiếp tục lấy người được trợ giúp pháp lý làm trung tâm, bảo đảm giúp người dân tiếp cận hoạt động trợ giúp pháp lý kịp thời, thuận lợi, có chất lượng và ngày càng chuyên nghiệp, hiện đại. Khẳng định vị trí, vai trò của hoạt động trợ giúp pháp lý - một trong những thiết chế bảo đảm quyền tiếp cận công lý cho một bộ phận lớn người dân trong xã hội (khoảng 45% dân số), qua đó góp phần vào công cuộc cải cách tư pháp nói riêng, trong xây dựng và hoàn thiện Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa nói chung.
Trong thời gian tới, cần nghiên cứu, đề xuất một số định hướng cụ thể để phát triển bền vững công tác trợ giúp pháp lý như sau:
1.Tiếp tục kiện toàn, tăng cường năng lực Trung tâm trợ giúp pháp lý nhà nước các tỉnh, thành phố trực thuộc Trung ương tương xứng với vị trí là đơn vị cung cấp sự nghiệp công thiết yếu. Nghiên cứu thay đổi tên gọi chức danh trợ giúp viên pháp lý thành thành luật sư công/luật sư trợ giúp pháp lý để thực hiện nhiệm vụ chính trị của Nhà Nước.
2. Triển khai hiệu quả hoạt động trợ giúp pháp lý và tạo sự đồng bộ với các hoạt động khác trong các Chương trình mục tiêu quốc gia về giảm nghèo bền vững, xây dựng nông thôn mới, phát triển kinh tế - xã hội vùng đồng bào dân tộc thiểu số và miền núi.
3. Tập trung thực hiện vụ việc trợ giúp pháp lý, nhất là vụ việc tham gia tố tụng. Có giải pháp nâng cao chất lượng, hiệu quả vụ việc trợ giúp pháp lý; tăng cường giám sát, quản lý chất lượng, hiệu quả dịch vụ trợ giúp pháp lý.
4. Tăng cường sự phối hợp của các Bộ, ngành, địa phương về giải thích, giới thiệu, thông tin, thông báo về nhu cầu trợ giúp pháp lý, về thực hiện trợ giúp pháp lý.... Nhất là phối hợp, kết nối với Tòa án và các cơ quan tiến hành tố tụng khác về việc áp dụng công nghệ điện tử, chuyển đổi số đối với việc thực hiện trợ giúp pháp lý trong tố tụng.
5. Có phương thức truyền thông hiệu quả, phù hợp với từng nhóm đối tượng, từng vùng, miền; nâng cao kiến thức, hiểu biết về trợ giúp pháp lý của đội ngũ cán bộ cơ sở, người có uy tín trong cộng đồng trong việc hỗ trợ người dân tiếp cận dịch vụ trợ giúp pháp lý.
6. Nghiên cứu, ứng dụng mạnh mẽ công nghệ thông tin theo hướng chuyển đổi số, chia sẻ, kết nối, tích hợp dữ liệu người thuộc diện được trợ giúp pháp lý với cơ sở dữ liệu quốc gia và các bộ, ngành có liên quan nhằm nâng cao hiệu quả quản lý điều hành, hỗ trợ người dân yêu cầu trợ giúp pháp lý trực tuyến, đơn giản hóa và giảm tải thủ tục hành chính trong hoạt động trợ giúp pháp lý, tiết kiệm chi phí đi lại, chứng minh thuộc diện đối tượng...
7. Tích cực hợp tác quốc tế về trợ giúp pháp lý, triển khai hiệu quả các dự án, chương trình với các đối tác quốc tế, tham gia các diễn đàn quốc tế cũng như khu vực về trợ giúp pháp lý nói riêng và tiếp cận công lý trong hệ thống tư pháp nói chung, xây dựng hình ảnh, chia sẻ, trao đổi kinh nghiệm những thành tựu của trợ giúp pháp lý ở Việt Nam./.
CỤC TRỢ GIÚP PHÁP LÝ
[1]Thủ tướng Chính phủ phê duyệt tại văn bản số 2685/VPCP-QHQT ngày 21/5/2002.
[2]Thủ tướng Chính phủ phê duyệt tại Quyết định số 20/2007/QĐ-TTg ngày 05/02/2007.
[3]Thủ tướng Chính phủ phê duyệt tại Quyết định số 07/2006/QĐ-TTg ngày 10/01/2006.
[4] Nghị quyết 30a/2008/NQ-CP ngày 27/12/2008 của Chính phủ.
[5] Nghị quyết số 80/NQ-CP ngày 19/5/2011 của Chính phủ.
[6] Nghị quyết 76/2014/QH13 ngày 24/6/2014 của Quốc hội.
[7] ngày 18/01/2022 Thủ tướng Chính phủ đã ban hành Quyết định số 90/QĐ-TTg phê duyệt Chương trình mục tiêu quốc gia giảm nghèo bền vững giai đoạn 2021 – 2025.
[8] Ngày 22/02/2022 Thủ tướng Chính phủ đã ban hành Quyết định số 263/QĐ-TTg phê duyệt Chương trình mục tiêu quốc gia xây dựng nông thôn mới giai đoạn 2021 – 2025.
[9] Ngày 14/10/2021 Thủ tướng Chính phủ đã ban hành Quyết định số 1719/QĐ-TTg phê duyệt Chương trình mục tiêu quốc gia phát triển kinh tế - xã hội vùng đồng bào dân tộc thiểu số và miền núi giai đoạn 2021 – 2030, giai đoạn I từ năm 2021 – 2025.
[10] Nội dung về trợ giúp pháp lý đã được hướng dẫn triển khai tại các Công văn: Công văn số 3234/BTP-TGPL ngày 28/6/2022, Công văn số 1918/BTP-TGPL ngày 10/6/2022, Công văn số 3234/BTP-TGPL ngày 28/6/2022.
[11] theo Quyết định số 2069/QĐ-TTg ngày 8/12/2021.
[12] Thông tư số 05/2022/TT-BTP ngày 05/9/2022 của Bộ trưởng Bộ Tư pháp quy định mã số, tiêu chuẩn chức danh nghề nghiệp viên chức trợ giúp viên pháp lý.
[13] Quyết định số 1179/QĐ-BTP ngày 16/5/2022.
[14] Quy chế phối hợp số 4617/QCPH/BTP-LĐLSVN ngày 28/12/2016 giữa Bộ Tư pháp và Liên đoàn luật sư Việt Nam về hoạt động trợ giúp pháp lý của luật sư; Chương trình phối hợp số 60/CTPH-BTP-HLHPNVN ngày 5/01/2018 của Bộ Tư pháp và Trung ương hội liên hiệp phụ nữ Việt Nam thực hiện công tác phổ biến, giáo dục pháp luật, trợ giúp pháp lý, tư vấn pháp luật cho phụ nữ, hòa giải ở cơ sở và lồng ghép giới trong xây dựng pháp luật giai đoạn 2018 – 2022; Chương trình phối hợp số 4144/CTr-BTP-TWĐTN ngày 29/10/2018 giữa Bộ Tư pháp và Trung ương Đoàn Thanh niên Cộng sản Hồ Chí Minh giai đoạn 2018-2022; Chương trình phối hợp số 02/CTPH-MTTQ-TTCP-BTP-HLG-LĐLS ngày 11/10/2018 giữa Ban Thường trực Ủy ban Trung ương Mặt trận Tổ quốc Việt Nam, Thanh tra Chính phủ, Bộ Tư pháp, Hội Luật gia Việt Nam, Liên đoàn Luật sư Việt Nam; Thông tư số 03/2021/TT-BTP ngày 25/5/2021...
[15] Tại Ninh Bình, để tạo điều kiện thuận lợi cho việc tiếp cận trợ giúp pháp lý của người dân, Tòa án đã thống nhất hỗ trợ Trung tâm bố trí bàn trực trợ giúp pháp lý đặt bên cạnh bàn tiếp nhận khởi kiện, yêu cầu tại trụ sở Tòa án nhân dân tỉnh. Trung tâm cử người thực hiện trợ giúp pháp lý hoặc chuyên viên trực trong giờ hành chính (3 buổi/tuần). Tại Tây Ninh, Sở Tư pháp và Tòa án nhân dân tỉnh đã tổ chức ký kết Kế hoạch liên tịch về người thực hiện trợ giúp pháp lý trực tại Tòa án nhân dân 02 cấp trên địa bàn tỉnh. Tại Ninh Thuận, Trung tâm đã cử viên chức trực tại Tòa án 02 huyện. Tại Kiên Giang, Trung tâm đã cử người thực hiện trợ giúp pháp lý trực tại tòa án nhân dân tỉnh. Một số địa phương (Quảng Nam, Lâm Đồng, Quảng Ninh, Cao Bằng, Quảng Trị,...), Trung tâm đã tham mưu Sở Tư pháp phối hợp với Tòa án nhân dân cấp tỉnh để triển khai Chương trình phối hợp trong thời gian tới...
[16] như: phóng sự về trợ giúp pháp lý trong cải cách tư pháp trên Chương trình Quốc hội với cử tri phát sóng trên VTV1; phóng sự “Đưa Luật Trợ giúp pháp lý vào cuộc sống" trong Chương trình An sinh xã hội trên VTV2; phóng sự trợ giúp pháp lý cho người có khuyết tật - một trong những mục tiêu thúc đẩy thực hiện cam kết quốc tế về quyền của người khuyết tật tại Việt Nam trong Chương trình đối diện trên VTV1... hoặc xây dựng và phát hành các video tuyên truyền về hoạt động trợ giúp pháp lý cho trẻ em, nạn nhân bị bạo lực.v.v.
[17] Nghị quyết Đại hội Đảng lần thứ XIII và Nghị quyết số 142/2016/QH13 của Quốc hội về Kế hoạch phát triển kinh tế - xã hội 5 năm 2021 - 2025, Chiến lược phát triển kinh tế - xã hội 10 năm 2021-2030 và kế hoạch phát triển kinh tế - xã hội 5 năm 2021-2025 và Chỉ thị số 18/CT-TTg của Thủ tướng Chính phủ về việc xây dựng Kế hoạch phát triển kinh tế - xã hội 5 năm 2021- 2025, Quyết định số 1252/QĐ-TTg ngày 26/9/2019 của Thủ tướng Chính phủ phê duyệt Kế hoạch tăng cường thực thi hiệu quả Công ước quốc tế về các quyền dân sự và chính trị và các khuyến nghị của Ủy ban nhân quyền Liên hợp quốc, trong đó giao Bộ Tư pháp “tăng số lượng các hoạt động trợ giúp pháp lý, đặc biệt là trợ giúp pháp lý cho các đối tượng dễ bị tổn thương, trong đó có nạn nhân của hành vi xâm phạm quyền dân sự và chính trị”.
