Hoạt động trợ giúp pháp lý cho trẻ em

Công ước quốc tế về quyền trẻ em và các văn kiện quốc tế quy định các quyền của trẻ em và các nguyên tắc cơ bản để bảo đảm quyền trẻ em. Là quốc gia đầu tiên tại Châu Á và là một trong những quốc gia đầu tiên trên thế giới sớm trở thành thành viên của Công ước về quyền trẻ em, Việt Nam đã nội luật hóa và ghi nhận các quyền của trẻ em cũng như trách nhiệm bảo vệ và chăm sóc trẻ em trong các văn bản quy phạm pháp luật trong nước (Hiến pháp, Bộ luật Dân sự, Bộ luật Hình sự, Luật Hôn nhân và gia đình, Luật Trẻ em, Bộ luật lao động, Luật Trợ giúp pháp lý, Luật Xử lý vi phạm hành chính…
Trong các giai đoạn lịch sử xây dựng và phát triển của đất nước, công tác giáo dục, chăm sóc và bảo vệ trẻ em luôn được Đảng, Nhà nước quan tâm. Quyền trẻ em ở Việt Nam đã được ghi nhận và khẳng định tại Điều 37 Hiến pháp năm 2013: “Trẻ em được Nhà nước, gia đình và xã hội bảo vệ, chăm sóc và giáo dục; được tham gia vào các vấn đề về trẻ em. Nghiêm cấm xâm hại, hành hạ, ngược đãi, bỏ mặc, lạm dụng, bóc lột sức lao động và những hành vi khác vi phạm quyền trẻ em”. Luật Trẻ em đã quy định 25 quyền của trẻ em, trong đó có quyền “được bảo vệ trong quá trình tố tụng và xử lý vi phạm hành chính; bảo đảm quyền được bào chữa và tự bào chữa, được bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp; được trợ giúp pháp lý, được trình bày ý kiến, không bị tước quyền tự do trái pháp luật; không bị tra tấn, truy bức, nhục hình, xúc phạm danh dự, nhân phẩm, xâm phạm thân thể, gây áp lực về tâm lý và các hình thức xâm hại khác” (Điều 30).
Trợ giúp pháp lý là một loại hình dịch vụ sự nghiệp công thiết yếu của ngành Tư pháp, là dịch vụ pháp lý được cung cấp miễn phí cho người thuộc diện được trợ giúp pháp lý trong vụ việc trợ giúp pháp lý theo quy định của Luật Trợ giúp pháp lý, góp phần bảo đảm quyền con người, quyền công dân trong tiếp cận công lý và bình đẳng trước pháp luật. Tại Điều 7 Luật Trợ giúp pháp lý đã quy định mọi trẻ em (người dưới 16 tuổi) được trợ giúp pháp lý miễn phí của Nhà nước. Ở Việt Nam quy định quyền được trợ giúp pháp lý cho trẻ em đã được mở rộng hơn so với cam kết tại Công ước quốc tế về quyền trẻ em. Theo Luật Trợ giúp pháp lý 2017, người dưới 18 tuổi bị buộc tội và người từ 16 tuổi đến dưới 18 tuổi là bị hại trong vụ án hình sự có khó khăn về tài chính được trợ giúp pháp lý miễn phí. Trẻ em dưới 16 tuổi không chỉ được trợ giúp pháp lý miễn phí khi bị buộc tội trong hình sự mà còn được trong lĩnh vực dân sự, hành chính, hôn nhân và gia đình… Đặc biệt, từ ngày 01/01/2026 khi Luật Tư pháp người chưa thành niên có hiệu lực thi hành, mọi người dưới 18 tuổi khi tham gia tố tụng hình sự đều có quyền được trợ giúp pháp lý miễn phí. Như vậy, bên cạnh trẻ em dưới 16 tuổi, người từ 16 tuổi đến dưới 18 tuổi là người bị buộc tội thì người từ đủ 16 tuổi đến dưới 18 tuổi là người bị tố giác, người bị kiến nghị khởi tố, người bị giữ trong trường hợp khẩn cấp, bị hại, người làm chứng, người chấp hành biện pháp xử lý chuyển hướng, phạm nhân đều được trợ giúp pháp lý miễn phí. Luật Tư pháp người chưa thành niên được ban hành với quy định sửa đổi Luật Trợ giúp pháp lý đã tiếp tục nội luật hóa, phát triển quy định quyền trợ giúp pháp lý miễn phí đối với người dưới 18 tuổi theo Công ước quốc tế về quyền trẻ em và triển khai nhiệm vụ được giao tại Nghị quyết số 27-NQ/TW ngày 09/11/2022 của Ban Chấp hành Trung ương.
Nhìn chung, về cơ bản, cho đến nay Luật TGPL, các văn bản luật khác có liên quan và các văn bản hướng dẫn đã tạo cơ sở pháp lý vững chắc cho các hoạt động TGPL, trong đó có TGPL cho trẻ em, góp phần hoàn thiện hệ thống văn bản quy phạm pháp luật liên quan đến trẻ em. Các văn bản này đã tạo điều kiện cho việc bảo đảm quyền được trợ giúp pháp lý của người thuộc diện trợ giúp pháp lý, trong đó có trẻ em. Bên cạnh đó, Bộ Tư pháp thường xuyên, kịp thời ban hành các văn bản hướng dẫn, chỉ đạo các địa phương triển khai chính sách liên quan đến trẻ em và trợ giúp pháp lý cho trẻ em như: triển khai thực hiện Chương trình hành động Quốc gia vì trẻ em giai đoạn 2021 - 2030; Chiến lược phát triển gia đình Việt Nam đến năm 2030 và Chương trình về phòng, chống bạo lực gia đình trong tình hình mới đến năm 2025; triển khai Chương trình phòng, chống mua bán người trong đó có trẻ em; triển khai các hoạt động trợ giúp pháp lý nhân tháng hành động vì trẻ em, phòng chống bạo lực, phòng chống mua bán người…
 Một số kết quả thực hiện trợ giúp pháp lý cho trẻ em
Trong những năm qua, cùng với sự quan tâm của các ngành, các cấp, cả hệ thống chính trị và toàn xã hội, công tác bảo vệ, chăm sóc và giáo dục trẻ em đã có chuyển biến tích cực và đạt được nhiều thành tựu quan trọng, bảo đảm thực hiện ngày càng tốt hơn các quyền của trẻ em. Trong hoạt động trợ giúp pháp lý, để bảo đảm quyền được trợ giúp pháp lý cho trẻ em theo quy định của Luật Trợ giúp pháp lý năm 2017, trong thời gian qua Bộ Tư pháp và các địa phương (Trung tâm trợ giúp pháp lý nhà nước) đã chủ động, tích cực triển khai các hoạt động trợ giúp pháp lý cho trẻ em và đạt được kết quả sau đây:
Một là, tổ chức và người thực hiện trợ giúp pháp lý cho trẻ em được tiếp tục kiện toàn ngày càng chuyên nghiệp trong đáp ứng nhu cầu trợ giúp pháp lý. Đến hết năm 2024 trên toàn quốc có 63 Trung tâm trợ giúp pháp lý nhà nước, 96 chi nhánh, 1.240 người làm việc trong các Trung tâm, với 707 trợ giúp viên pháp lý; bên cạnh đó còn có các tổ chức, cá nhân tham gia trợ giúp pháp lý. Trong thời gian qua, để nâng cao năng lực, kỹ năng thực hiện cho trợ giúp viên pháp lý và người thực hiện trợ giúp pháp lý khác, ở trung ương và địa phương đã tổ chức các hội nghị tập huấn kiến thức, kỹ năng, nghiệp vụ về kỹ năng tham gia tố tụng hoặc kỹ năng thực hiện trợ giúp pháp lý cho trẻ em hoặc xây dựng, phát hành các tài liệu hướng dẫn TGPL cho trẻ em...
Hai là, vụ việc trợ giúp pháp lý cung cấp cho trẻ em ngày càng tăng
Trong thời gian qua, từ năm 2018 – hết năm 2024, các địa phương đã triển khai hiệu quả việc cung cấp dịch vụ trợ giúp pháp lý cho trẻ em thông qua các vụ việc cụ thể và đạt được những kết quả đáng khích lệ như sau: Trong 07 năm từ năm 2018 – 2024, các tổ chức thực hiện TGPL đã cung cấp dịch vụ TGPL cho hơn 27 nghìn lượt trẻ em, trong đó khoảng 15 nghìn vụ việc tham gia tố tụng. Qua theo dõi cho thấy số lượng vụ việc TGPL cho trẻ em ngày càng tăng lên, nhất là các vụ việc tham gia tố tụng, chiếm tỷ lệ lớn trong tổng số lượt người được TGPL. Trong thời gian gần đây, nhiều vụ việc nổi cộm được báo chí đưa tin, dư luận xã hội quan tâm mà nạn nhân chủ yếu là trẻ em bị xâm hại, bị bạo lực, bị mua bán đã được Bộ Tư pháp theo dõi, chỉ đạo và các Trung tâm trợ giúp pháp lý nhà nước chủ động, kịp thời tiếp cận nhu cầu trợ giúp pháp lý để cử người thực hiện trợ giúp pháp lý bảo vệ quyền và lợi ích kịp thời, hiệu quả cho các em.
Về chất lượng, có thể thấy các vụ việc trợ giúp pháp lý cho trẻ em (bao gồm trẻ em khuyết tật, trẻ em bị bạo lực,…) đều được đánh giá đạt chất lượng khá và tốt, bên cạnh đó còn có nhiều vụ việc hiệu thành công, hiệu quả. Nhiều quan điểm, lập luận bào chữa, bảo vệ của người thực hiện TGPL được Công an, viện kiểm sát, tòa án ghi nhận trong quá trình giải quyết vụ việc. Từ những kết quả đó đã bảo vệ được quyền và lợi ích hợp pháp của các em trong các vụ việc một cách tốt nhất và bảo đảm tính kịp thời. Có những vụ trẻ vi phạm pháp luật được tuyên mức án giảm hơn so với mức đề nghị trong cáo trạng của Viện kiểm sát hoặc được chuyển khung hình phạt nhẹ hơn hoặc tội danh nhẹ hơn; có vụ việc trẻ em là bị hại được bảo vệ kịp thời, tối đa quyền và lợi ích hợp pháp của mình, tăng mức bồi thường thiệt hại....
Việc thực hiện trợ giúp pháp lý cho trẻ em luôn được các Trung tâm TGPL nhà nước ở các địa phương quan tâm và ưu tiên cử người thực hiện trợ giúp pháp lý có chuyên môn và kinh nghiệm, am hiểu tâm lý của trẻ thực hiện. Trong quá trình thực hiện các vụ việc trợ giúp pháp lý cho trẻ, đặc biệt là các vụ việc liên quan đến trẻ em bị bạo lực, bị xâm hại, người thực hiện trợ giúp pháp lý cũng có thêm những hỗ trợ khác cho trẻ em và gia đình của trẻ em khi cần thiết như cung cấp địa chỉ, thông tin của các cơ quan liên quan bao gồm cơ quan công an, chính quyền cơ sở, các tổ chức hội, đoàn thể và các dịch vụ hỗ trợ khác như y tế, sức khỏe, kinh tế, tư vấn và các dịch vụ xã hội khác… 
Ba là, các nội dung khác có thể kể đến như việc phối hợp liên ngành trong trợ giúp pháp lý cho trẻ em, việc truyền thông về quyền được trợ giúp pháp lý cho trẻ em ngày càng đa dạng, phong phú…
- Việc phối hợp liên ngành trong trợ giúp pháp lý, nhất là trong hoạt động tố tụng ngày càng chặt chẽ, hiệu quả với việc triển khai các quy định về thông tin, thông báo TGPL, tạo điều kiện cho người thực hiện TGPL trong quá trình tố tụng. Bên cạnh đó, để trẻ em có điều kiện tiếp cận sớm với dịch vụ TGPL khi có nhu cầu, các Trung tâm TGPL nhà nước đang triển khai các nội dung về trực TGPL trong điều tra hình sự 24/24 giờ, trực tại Tòa án nhân dân và xây dựng điểm cầu Trung tâm TGPL và tham gia phiên tòa trực tuyến. Cùng với đó, việc Trung tâm TGPL phối hợp với các cơ quan, tổ chức có liên quan như Hội Bảo vệ trẻ em, Ủy ban nhân dân cấp xã, Sở Lao động – Thương binh và xã hội… trong trợ giúp pháp lý cho trẻ em ngày càng được quan tâm.
- Việc truyền thông về quyền được trợ giúp pháp lý được quan tâm và đổi mới, phong phú về nội dung, đa dạng về hình thức như: xây dựng, phát sóng các thông điệp, tiểu phẩm, phóng sự, diễn án về các vụ việc trợ giúp pháp lý thành công, các tài liệu truyền thông về trợ giúp pháp lý, video về trợ giúp pháp lý cho trẻ em; tổ chức một số đợt truyền thông điểm về trợ giúp pháp lý và thông qua các bảng tin, hộp tin về trợ giúp pháp lý để nâng cao nhận thức của người dân và các cơ quan, tổ chức có liên quan về trợ giúp pháp lý và quyền được trợ giúp pháp lý của trẻ em….
Một số khó khăn, tồn tại
  Để đạt được những kết quả trên, trong thời gian qua việc triển khai chính sách trợ giúp pháp lý cho trẻ em đã được sự quan tâm, chú trọng của các cơ quan, tổ chức có liên quan. Bên cạnh đó, hoạt động trợ giúp pháp lý cho trẻ em vẫn còn một số khó khăn, tồn tại sau đây:
Một là, nhận thức về quyền được trợ giúp pháp lý của các cá nhân, tổ chức, cơ quan có liên quan đôi khi còn chưa đầy đủ. Nhiều người, trong đó có cả trẻ em và gia đình các em chưa biết về quyền được TGPL. Việc thông tin, truyền thông về quyền được TGPL cho trẻ em chưa đạt được kết quả như mong muốn.
Hai là, một số người thực hiện trợ giúp pháp lý tại một số địa phương vẫn chưa có nhiều kinh nghiệm và kỹ năng làm việc với trẻ em; số lượng cán bộ biết tiếng dân tộc thiểu số chưa nhiều, đặc biệt là ở các vùng sâu, vùng xa nên phần nào ảnh hưởng tới hoạt động nghiệp vụ trợ giúp pháp lý khi thực hiện TGPL cho các em là người dân tộc thiểu số.
Ba là, kinh phí và điều kiện về cơ sở vật chất của Trung tâm trợ giúp pháp lý nhà nước ở một số địa phương còn khá hạn chế như chưa có lối đi dành cho trẻ em khuyết tật; chưa có phòng, địa điểm tiếp thân thiện cho trẻ em, đặc biệt là trẻ em bị xâm hại, trẻ nhỏ khi đến yêu cầu trợ giúp pháp lý….
 Một số giải pháp và đề xuất, kiến nghị
Để tiếp tục triển khai quyền được trợ giúp pháp lý cho trẻ em theo Luật Trẻ em, Luật Trợ giúp pháp lý, trong thời gian tới cần triển khai một số giải pháp sau đây:
Thứ nhất, tiếp tục chủ động nắm bắt thông tin, nhu cầu và tập trung thực hiện vụ việc trợ giúp pháp lý cho trẻ em, nhất là vụ việc tham gia tố tụng, vụ việc được dư luận xã hội quan tâm để bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của trẻ em một cách kịp thời, tốt nhất.
Thứ hai, tăng cường bồi dưỡng nâng cao năng lực cho đội ngũ người thực hiện trợ giúp pháp lý nhằm nâng cao chất lượng, hiệu quả hoạt động trợ giúp pháp lý cho trẻ em...; bảo đảm nguồn kinh phí, nhân lực và cơ sở vật chất phù hợp cho hoạt động trợ giúp pháp lý đáp ứng yêu cầu từ thực tiễn.
Thứ ba, tiếp tục tăng cường công tác truyền thông về quyền trẻ em nhằm lan tỏa vị trí, vai trò của hoạt động này; đẩy mạnh hoạt động phối hợp trợ giúp pháp lý cho trẻ em, nhất là trong hoạt động tố tụng; tăng cường hợp tác quốc tế về kinh nghiệm trợ giúp pháp lý thân thiện cho trẻ em trong tư pháp hình sự; ứng dụng công nghệ thông tin và tăng cường kết nối, liên thông dữ liệu về trẻ em trong quá trình thụ lý và thực hiện trợ giúp pháp lý.
Từ những nhiệm vụ, giải pháp trên, xin đề xuất, kiến nghị các cơ quan, tổ chức có liên quan những nội dung sau đây:
Một là, đề nghị Chính phủ và các Bộ, ngành có liên quan tiếp tục quan tâm chỉ đạo thực hiện nghiêm túc các chủ trương, chính sách, pháp luật về trẻ em để bảo đảm tối đa quyền và lợi ích hợp pháp của trẻ, đặc biệt là đối với các trẻ có hoàn cảnh đặc biệt.
Hai là, đề nghị Ủy ban nhân dân các tỉnh, thành phố trực thuộc Trung ương chỉ đạo các cơ quan, đơn vị có liên quan phối hợp với Trung tâm Trợ giúp pháp lý nhà nước trong việc giải thích, thông tin, thông báo về các trường hợp liên quan đến trẻ em, nhất là trẻ bị xâm hại, bị bạo lực, bị mua bán, trẻ vi phạm pháp luật tại địa phương để kịp thời bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của trẻ em theo quy định của pháp luật. Quan tâm, bảo đảm về nguồn lực, kinh phí, cơ sở vật chất để thực hiện hiệu quả nhiệm vụ trợ giúp pháp lý tại địa phương, trong đó có trợ giúp pháp lý cho trẻ em. Đối với các tổ chức chính trị - xã hội, tổ chức xã hội có liên quan đến trẻ em, đề nghị tăng cường công tác phối hợp về giới thiệu quyền được trợ giúp pháp lý cho trẻ em…/.