Trợ giúp pháp lý tích cực hưởng ứng Ngày Pháp luật Việt Nam năm 2024
Trợ giúp pháp lý tích cực hưởng ứng Ngày Pháp luật Việt Nam năm 2024 góp phần nâng cao hiệu quả thi hành pháp luật, tăng cường khả năng tiếp cận pháp luật của người dân. Tháng 11 là tháng cao điểm hưởng ứng Ngày Pháp luật Việt Nam năm 2024. Chủ đề Ngày Pháp luật Việt Nam của Bộ Tư pháp năm 2024 là tiếp tục đổi mới, nâng cao công tác xây dựng và tổ chức thi hành pháp luật; hỗ trợ, đồng hành, tăng cường năng lực tiếp cận pháp luật của người dân, doanh nghiệp; nâng cao kỷ cương, trách nhiệm, hiệu lực, hiệu quả quản lý nhà nước trong lĩnh vực của ngành Tư pháp nhằm đáp ứng yêu cầu xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam.
Trợ giúp pháp lý tích cực hưởng ứng Ngày Pháp luật Việt Nam năm 2024
Là dịch vụ sự nghiệp công thiết yếu của ngành Tư pháp[1], trong thời gian qua các tổ chức thực hiện trợ giúp pháp lý trên toàn quốc đã nỗ lực, tích cực trong cung cấp các dịch vụ pháp lý miễn phí trong các vụ việc cụ thể cho người nghèo, người có công với cách mạng, trẻ em, người dân tộc thiểu số cư trú ở vùng có điều kiện kinh tế xã hội đặc biệt khó khăn và các nhóm người yếu thế, dễ tổn thương khác trong xã hội, qua đó góp phần bảo đảm quyền con người, quyền công dân trong tiếp cận công lý và bình đẳng trước pháp luật.
Để hưởng ứng Ngày Pháp luật nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam 2024, Cục Trợ giúp pháp lý đã có Công văn số 464/CTGPL-CS&QLNV ngày 30/7/2024. Theo đó, Công văn đã yêu cầu các Trung tâm trợ giúp pháp lý tích cực triển khai một số hoạt động trong thời gian hưởng ứng Ngày Pháp luật nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam từ ngày 01/11/2024 đến ngày 30/11/2024. Cụ thể:
Một là, tiếp tục đổi mới, tăng cường tổ chức truyền thông về trợ giúp pháp lý hiệu quả phù hợp với từng nhóm đối tượng, từng vùng, miền để nâng cao khả năng tiếp cận trợ giúp pháp lý của người dân, trong đó tích cực truyền thông về các vụ việc thành công, vụ việc nổi cộm được dư luận xã hội quan tâm trên các phương tiện thông tin đại chúng để giới thiệu về quyền được trợ giúp pháp lý, cung cấp địa chỉ, số điện thoại của Trung tâm trợ giúp pháp lý nhà nước cho người dân, người thuộc diện được trợ giúp pháp lý để họ biết và liên hệ khi có tranh chấp, vướng mắc pháp luật.
Hai là, kịp thời nắm bắt, đánh giá nhu cầu trợ giúp pháp lý thông qua nhiều phương thức để thực hiện có hiệu quả các vụ việc trợ giúp pháp lý, đặc biệt là các vụ việc tham gia tố tụng cho người được trợ giúp pháp lý; thực hiện các giải pháp bảo đảm hiệu quả hoạt động trợ giúp pháp lý; thực hiện nghiêm túc công tác thẩm định chất lượng, đánh giá chất lượng vụ việc, đánh giá hiệu quả vụ việc trợ giúp pháp lý để xác định vụ việc trợ giúp pháp lý tham gia tố tụng thành công theo quy định.
Ba là, phối hợp với Công an tỉnh, thành phố trực thuộc Trung ương ký kết, cụ thể hoá Chương trình phối hợp số 5789/BTP-BCA ngày 27/11/2023 về trực trợ giúp pháp lý trong điều tra hình sự, bảo đảm triển khai hiệu quả trực trợ giúp pháp lý trong điều tra hình sự; tiếp tục phối hợp với Toà án nhân dân tỉnh, thành phố trực thuộc Trung ương triển khai có hiệu quả Chương trình phối hợp số 1603/BTP-TANDTC ngày 19/5/2022 về người thực hiện trợ giúp pháp lý trực tại tòa án nhân dân; phối hợp với các cơ quan nhà nước tại địa phương, hướng dẫn Uỷ ban nhân dân cấp xã trong quá trình xử lý, giải quyết vụ việc liên quan đến công dân, trường hợp công dân thuộc diện người được trợ giúp pháp lý thì giải thích quyền được trợ giúp pháp lý và giới thiệu đến Trung tâm trợ giúp pháp lý nhà nước theo quy định Điều 42 Luật Trợ giúp pháp lý, khoản 12 Điều 2 Thông tư số 03/2021/TT-BTP.
Bốn là, tăng cường ứng dụng công nghệ thông tin có hiệu quả trong công tác trợ giúp pháp lý. Thực hiện nghiêm túc việc cập nhật vụ việc, nhân sự và các thông tin khác lên Hệ thống quản lý tổ chức và hoạt động trợ giúp pháp lý, đẩy mạnh thực hiện dịch vụ công trực tuyến đối với một số thủ tục hành chính trong lĩnh vực trợ giúp pháp lý trên hệ thống thông tin giải quyết thủ tục hành chính phù hợp với điều kiện thực tế của địa phương.
Năm là, tích cực viết, đăng tin, bài trên Trang thông tin điện tử về gương người tốt việc tốt, đặc biệt là các trợ giúp viên pháp lý, luật sư thực hiện nhiều vụ việc trợ giúp pháp lý bằng hình thức tham gia tố tụng thành công. Kịp thời biểu dương, nhân rộng các cá nhân làm việc hiệu quả, có nhiều đóng góp cho công tác trợ giúp pháp lý.
Tháng 11/2024 là thời gian cao điểm tích cực triển khai những nội dung trên. Qua việc triển khai các hoạt động hưởng ứng Ngày Pháp luật Việt Nam sẽ góp phần nâng cao chất lượng, hiệu quả việc thực hiện nhiệm vụ chính trị của Bộ, Ngành Tư pháp; thiết thực đưa chính sách của Đảng, pháp luật của Nhà nước vào cuộc sống, tạo sức lan tỏa rộng rãi tinh thần thượng tôn Hiến pháp và pháp luật. Trong không khí hưởng ứng Ngày Pháp luật Việt Nam năm 2024, bài viết xin điểm qua một số kết quả của hoạt động trợ giúp pháp lý đã đạt được trong thời gian gần đây và vị trí, vai trò của hoạt động này trong xây dựng, hoàn thiện Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa, thực hiện an sinh xã hội.
Một số kết quả hoạt động trợ giúp pháp lý đạt được trong thời gian gần đây
- Thể chế về TGPL tiếp tục được hoàn thiện, phù hợp với điều kiện kinh tế - xã hội của đất nước. Đến nay, hệ thống văn bản pháp luật về TGPL đã tạo cơ sở pháp lý để công tác TGPL được triển khai đồng bộ, thống nhất với 20 văn bản quy phạm pháp luật. Bên cạnh đó, nội dung về TGPL cũng đã được quy định trong các Bộ luật, luật khác có liên quan (Bộ Luật tố tụng hình sự, Bộ luật tố tụng dân sự, Luật tố tụng hành chính, Luật Trẻ em, Luật Phòng, chống bạo lực gia đình…). Trong giai đoạn 2021 - nay, thể chế về TGPL và có liên quan đến TGPL tiếp tục được hoàn thiện với một số điểm nhấn sau: TGPL được xác định là dịch vụ công thiết yếu của ngành Tư pháp[2]; có các tiêu chí cụ thể để xác định vụ việc tham gia tố tụng thành công về hình sự, dân sự, hành chính[3]; Trung tâm TGPL nhà nước được quy định là một trong những điểm cầu và tham gia phiên tòa trực tuyến[4]; lần đầu ngành Tư pháp có chức danh nghề nghiệp hạng cao nhất là hạng I (chức danh Trợ giúp viên pháp lý hạng I)[5]; lần đầu có sự phối hợp trong TGPL với việc trực tại Tòa án[6] và trực TGPL trong điều tra hình sự 24/24 giờ trên phạm vi toàn quốc[7]; nội dung TGPL được ghi nhận và triển khai đồng bộ trong tất cả các Chương trình mục tiêu quốc gia (về giảm nghèo bền vững[8], xây dựng nông thôn mới[9], phát triển kinh tế - xã hội vùng đồng bào dân tộc thiểu số và miền núi giai đoạn 2021 – 2025[10]) và Nghị quyết số 68/NQ-CP của Chính phủ ban hành Chương trình hành động của Chính phủ thực hiện Nghị quyết số 42-NQ/TW ngày 24/11/2023, Hội nghị lần thứ tám Ban Chấp hành Trung ương Đảng khóa XIII về tiếp tục đổi mới, nâng cao chất lượng chính sách xã hội, đáp ứng yêu cầu sự nghiệp xây dựng và bảo vệ tổ quốc trong giai đoạn mới… Bên cạnh đó, trong những năm gần đây, TGPL đều được đưa vào là một trong những nội dung tại Nghị quyết về nhiệm vụ, giải pháp chủ yếu thực hiện kế hoạch phát triển kinh tế - xã hội và dự toán ngân sách nhà nước hàng năm của Chính phủ.
- Hệ thống TGPL được kiện toàn và tăng cường năng lực; người thực hiện TGPL ngày càng được nâng cao chất lượng, tính chuyên nghiệp. Việc sắp xếp, kiện toàn bộ máy, đội ngũ người thực hiện TGPL được các Trung tâm TGPL nhà nước quan tâm thực hiện. Tính đến hết năm 2023, hệ thống TGPL 63 Trung tâm TGPL nhà nước, 97 Chi nhánh, với tổng số 1228 viên chức, người lao động, trong đó có 676 trợ giúp viên pháp lý; có 180 tổ chức tham gia TGPL; 675 cá nhân ký hợp đồng thực hiện TGPL. Đến nay, năng lực của đội ngũ trợ giúp viên pháp lý đã dần được nâng cao và trở thành đội ngũ nòng cốt cung cấp dịch vụ TGPL cho người dân; số lượng vụ việc tham gia tố tụng của Trợ giúp viên pháp lý tăng hằng năm. Ghi nhận những cố gắng, nỗ lực đó, trong thời gian qua đã có những trợ giúp viên pháp lý được tôn vinh gương sáng Ngành Tư pháp.
- Người dân tiếp cận và sử dụng TGPL ngày càng nhiều hơn, chất lượng hơn. Triển khai Luật TGPL 2017, các địa phương đã tập trung vào nhiệm vụ trọng tâm của công tác TGPL là thực hiện vụ việc TGPL, nhất là vụ việc tham gia tố tụng. Từ năm 2021 đến 6/2024, các tổ chức thực hiện TGPL trên toàn quốc đã cung cấp 100.608 vụ việc (trong đó có 78.719 vụ việc tham gia tố tụng, chiếm 78,2%) cho người nghèo và các nhóm người yếu thế, dễ tổn thương khác. Số vụ việc TGPL tham gia tố tụng đạt mốc cao nhất từ trước đến nay. Số lượng vụ việc TGPL tham gia tố tụng kết thúc tăng liên tục, năm sau cao hơn năm trước (năm 2021: 17966 vụ, năm 2022: 21276 vụ, năm 2023: 26816 vụ). Chất lượng, hiệu quả vụ việc được xác định dựa trên các tiêu chí cụ thể và qua báo cáo của các địa phương, các vụ việc TGPL được thẩm định, đánh giá đều đạt chất lượng trở lên, nhiều vụ việc đạt chất lượng khá, tốt và không có vụ việc nào bị khiếu kiện về chất lượng vụ việc TGPL. Từ năm 2021- 4/2024 có 27.439 vụ việc được xác định là vụ việc tham gia tố tụng thành công được các cơ quan tiến hành tố tụng ghi nhận.
Vị trí, vai trò của hoạt động này trong xây dựng, hoàn thiện Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa và bảo đảm an sinh xã hội
Với những kết quả đạt được của công tác trợ giúp pháp lý trong thời gian qua, nhất là thông qua số lượng và chất lượng các vụ việc tham gia tố tụng được cung cấp cho người nghèo, yếu thế, đối tượng chính sách, đối tượng yếu thế, dễ tổn thương trong xã hội đã ngày càng khẳng định vị trí, vai trò của mình trong bảo vệ quyền con người, quyền công dân; góp phần xây dựng và hoàn thiện Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa và thực hiện chính sách an sinh xã hội, phát triển sinh kế, giảm nghèo bền vững… Có thể điểm qua một số nét như sau:
Một là, hoạt động trợ giúp pháp lý góp phần bảo đảm công bằng trong việc tiếp cận pháp luật, tiếp cận công lý đồng thời góp phần bảo đảm chính sách an sinh xã hội, phát triển kinh tế - xã hội tại Việt Nam. Trợ giúp pháp lý là một kênh tiếp cận pháp luật miễn phí do Nhà nước thiết lập, cung cấp cho nhóm người yếu thế trong xã hội thông qua chính vụ việc của họ để bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp cho họ. Trong quá trình xây dựng và hoàn thiện Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam, Nhà nước chịu trách nhiệm trong việc bảo đảm cho người nghèo, những đối tượng chính sách, đối tượng yếu thế khác trong xã hội được thụ hưởng chính sách pháp luật công bằng, tạo điều kiện cho họ được hỗ trợ, giúp đỡ để bảo vệ quyền, lợi ích hợp pháp của mình. Bên cạnh đó, trợ giúp pháp lý cũng là một kênh sử dụng pháp luật. Thông qua việc được cung cấp dịch vụ tư vấn pháp luật, cử người tham gia tố tụng hoặc đại diện ngoài tố tụng, trợ giúp pháp lý giúp người được trợ giúp pháp lý sử dụng pháp luật để bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp. Chính vì vậy, trợ giúp pháp lý góp phần bảo đảm bình đẳng giữa các nhóm người trong xã hội, nhất là người nghèo, người yếu thế, không có điều kiện tiếp cận, sử dụng pháp luật để bảo đảm quyền con người, quyền công dân trong tiếp cận công lý và bình đẳng trước pháp luật với các nhóm người khác trong xã hội, qua đó góp phần bảo đảm an sinh xã hội, phát triển kinh tế - xã hội.
Hai là, hoạt động trợ giúp pháp lý góp phần bảo đảm tố tụng tư pháp dân chủ, công bằng, văn minh, pháp quyền, hiện đại, nghiêm minh, dễ tiếp cận. Công cuộc cải cách tư pháp được Đảng ta đặt ra với những định hướng cơ bản mà trọng tâm là hoạt động xét xử được tiến hành có hiệu quả và hiệu lực cao để bảo vệ tốt nhất quyền con người trong lĩnh vực tư pháp. Đặc biệt là góp phần thực hiện “tranh tụng là đột phá”[11] qua đó góp phần xây dựng và hoàn thiện Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam. Trung tâm trợ giúp pháp lý nhà nước là đơn vị cung cấp dịch vụ sự nghiệp công thiết yếu của Ngành Tư pháp, của Nhà nước tham gia vào hoạt động xét xử. Người thực hiện trợ giúp pháp lý là một bên của quá trình tranh tụng, có quan hệ mật thiết và trực tiếp đến chất lượng xét xử của Tòa án. Qua hoạt động nghiệp vụ, hoạt động trợ giúp pháp lý cũng sẽ góp phần thực thi công lý, giúp Tòa án thực hiện đúng nguyên tắc tranh tụng trong xét xử, đưa ra các phán quyết đúng người, đúng tội, đúng pháp luật, hạn chế lượng án oan sai trong các phiên tòa hình sự, góp phần xây dựng và hoàn thiện Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa.
Ba là, trợ giúp pháp lý là một trong những công cụ để Nhà nước thực hiện các cam kết quốc tế về quyền con người tại Việt Nam. Thông qua hoạt động cung cấp dịch vụ pháp lý của mình, trợ giúp pháp lý đã bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp cho người được trợ giúp pháp lý, nhất là khi họ rơi vào tình trạng bị buộc tội, nguy cơ bị tước quyền tự do, chính là lúc Nhà nước cần có sự trợ giúp, hỗ trợ để họ được bảo vệ quyền lợi chính đáng của mình...
Như vậy, có thể nói rằng thông qua từng vụ việc cụ thể, hoạt động trợ giúp pháp lý đã khẳng định được vai trò của mình trong việc bảo vệ quyền con người trong tiếp cận công lý và bình đẳng trước pháp luật đồng thời góp phần bảo đảm chính sách an sinh xã hội, phát triển kinh tế - xã hội tại Việt Nam.
Một số giải pháp để tăng cường hiệu quả hoạt động trợ giúp pháp lý trong xây dựng, hoàn thiện Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa và bảo đảm an sinh xã hội trong giai đoạn mới
Tại Nghị quyết Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XIII của Đảng đã được ra những định hướng về: “nâng cao chất lượng dịch vụ công”, “đổi mới tổ chức, nâng cao chất lượng, hiệu lực, hiệu quả hoạt động và uy tín của toà án nhân dân, viện kiểm sát nhân dân, cơ quan điều tra, cơ quan thi hành án và các cơ quan, tổ chức tham gia vào quá trình tố tụng tư pháp” (trong đó tổ chức TGPL tham gia vào quá trình tố tụng, người thực hiện TGPL là một bên trong quá trình tranh tụng). Ngày 09/11/2022 Hội nghị lần thứ sáu Ban Chấp hành Trung ương Đảng khóa XIII đã ban hành Nghị quyết số 27-NQ/TW về "Tiếp tục xây dựng và hoàn thiện Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam trong giai đoạn mới” và nội dung về TGPL đã được ghi nhận tại 02/10 nhiệm vụ, giải pháp của Nghị quyết này: “Xây dựng mạng lưới, nâng cao năng lực của hệ thống dịch vụ pháp lý, TGPL và hỗ trợ pháp lý để người dân, doanh nghiệp dễ tiếp cận pháp luật”; “Nâng cao vai trò, tính chuyên nghiệp và chất lượng TGPL, nhất là trong hoạt động tố tụng tư pháp; hiện đại hóa, tăng cường ứng dụng công nghệ thông tin trong hệ thống TGPL; mở rộng đối tượng được TGPL phù hợp với điều kiện của đất nước”[12].
Để triển khai các nội dung được giao tại Nghị quyết số 27-NQ/TW và các văn bản triển khai, trong thời gian tới cần thực hiện nhiều giải pháp từ thể chế đến nhận thức, sự phối hợp của các cơ quan, ban, ngành có liên quan và đặc biệt là người dân về vai trò, hiệu quả của hoạt động này trong việc bảo đảm quyền và lợi ích hợp pháp trước pháp luật, nhất là trước tố tụng tư pháp, thực hiện “tranh tụng là đột phá”[13] như: (1) Hoàn thiện thể chế, chính sách. Trước mắt, Bộ Tư pháp cần phối hợp chặt chẽ với Bộ Công an, Tòa án nhân dân tối cao hoàn chỉnh nội dung TGPL, đặc biệt là quy định sửa đổi Luật TGPL năm 2017 theo hướng mở rộng đối tượng được TGPL trong Dự án Luật Tư pháp người chưa thành niên và Dự án Luật Phòng, chống mua bán người (sửa đổi) trình Quốc hội thông qua vào kỳ họp tháng 11/2024; đồng thời nghiên cứu, đề nghị Chính phủ sửa đổi, bổ sung một số điều của Nghị định số 144/2017/NĐ-CP theo hướng sửa đổi điều kiện có khó khăn về tài chính; sửa đổi điều kiện về huyện không đạt tiêu chuẩn giao thông để thành lập chi nhánh TGPL cho phù hợp với điều kiện phát triển kinh tế - xã hội của đất nước. (2) Xây dựng mạng lưới, nâng cao năng lực hệ thống TGPL gồm Cục TGPL - Bộ Tư pháp và Trung tâm TGPL nhà nước ở địa phương tương xứng với đơn vị sự nghiệp công thiết yếu và thực hiện nhiệm vụ chuyên môn, chính trị. (3) Xây dựng đội ngũ người thực hiện TGPL chuyên nghiệp, có đầy đủ kiến thức và kỹ năng bảo đảm cung cấp dịch vụ TGPL có chất lượng, nhất là trong tố tụng tư pháp. (4) Nâng cao chất lượng vụ việc TGPL đáp ứng nhu cầu TGPL của người dân, nhất là trong tố tụng tư pháp; phấn đấu đạt tỷ lệ 99% trở lên người thuộc diện được TGPL tiếp cận và được TGPL khi có yêu cầu. (5) Hiện đại hóa, tăng cường ứng dụng công nghệ thông tin trong công tác TGPL. 100% thủ tục hành chính trong lĩnh vực TGPL được xác định là dịch vụ công trực tuyến tại tất cả các địa phương và được tích hợp lên Cổng dịch vụ công quốc gia. (6) Tiếp tục đổi mới cách thức và tăng cường hiệu quả truyền thông về TGPL để người dân dễ tiếp cận dịch vụ TGPL; (7) Nâng cao năng lực, phát huy vai trò của cơ quan, tổ chức TGPL trong phối hợp liên ngành và phối hợp trong việc triển khai thực hiện nội dung về TGPL trong tất cả các chương trình mục tiêu quốc gia; (8) Đẩy mạnh quan hệ hợp tác song phương và đa phương; triển khai hiệu quả các điều ước quốc tế, thỏa thuận quốc tế, dự án, chương trình với các đối tác quốc tế,…
Là dịch vụ sự nghiệp công thiết yếu của ngành Tư pháp[1], trong thời gian qua các tổ chức thực hiện trợ giúp pháp lý trên toàn quốc đã nỗ lực, tích cực trong cung cấp các dịch vụ pháp lý miễn phí trong các vụ việc cụ thể cho người nghèo, người có công với cách mạng, trẻ em, người dân tộc thiểu số cư trú ở vùng có điều kiện kinh tế xã hội đặc biệt khó khăn và các nhóm người yếu thế, dễ tổn thương khác trong xã hội, qua đó góp phần bảo đảm quyền con người, quyền công dân trong tiếp cận công lý và bình đẳng trước pháp luật.
Để hưởng ứng Ngày Pháp luật nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam 2024, Cục Trợ giúp pháp lý đã có Công văn số 464/CTGPL-CS&QLNV ngày 30/7/2024. Theo đó, Công văn đã yêu cầu các Trung tâm trợ giúp pháp lý tích cực triển khai một số hoạt động trong thời gian hưởng ứng Ngày Pháp luật nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam từ ngày 01/11/2024 đến ngày 30/11/2024. Cụ thể:
Một là, tiếp tục đổi mới, tăng cường tổ chức truyền thông về trợ giúp pháp lý hiệu quả phù hợp với từng nhóm đối tượng, từng vùng, miền để nâng cao khả năng tiếp cận trợ giúp pháp lý của người dân, trong đó tích cực truyền thông về các vụ việc thành công, vụ việc nổi cộm được dư luận xã hội quan tâm trên các phương tiện thông tin đại chúng để giới thiệu về quyền được trợ giúp pháp lý, cung cấp địa chỉ, số điện thoại của Trung tâm trợ giúp pháp lý nhà nước cho người dân, người thuộc diện được trợ giúp pháp lý để họ biết và liên hệ khi có tranh chấp, vướng mắc pháp luật.
Hai là, kịp thời nắm bắt, đánh giá nhu cầu trợ giúp pháp lý thông qua nhiều phương thức để thực hiện có hiệu quả các vụ việc trợ giúp pháp lý, đặc biệt là các vụ việc tham gia tố tụng cho người được trợ giúp pháp lý; thực hiện các giải pháp bảo đảm hiệu quả hoạt động trợ giúp pháp lý; thực hiện nghiêm túc công tác thẩm định chất lượng, đánh giá chất lượng vụ việc, đánh giá hiệu quả vụ việc trợ giúp pháp lý để xác định vụ việc trợ giúp pháp lý tham gia tố tụng thành công theo quy định.
Ba là, phối hợp với Công an tỉnh, thành phố trực thuộc Trung ương ký kết, cụ thể hoá Chương trình phối hợp số 5789/BTP-BCA ngày 27/11/2023 về trực trợ giúp pháp lý trong điều tra hình sự, bảo đảm triển khai hiệu quả trực trợ giúp pháp lý trong điều tra hình sự; tiếp tục phối hợp với Toà án nhân dân tỉnh, thành phố trực thuộc Trung ương triển khai có hiệu quả Chương trình phối hợp số 1603/BTP-TANDTC ngày 19/5/2022 về người thực hiện trợ giúp pháp lý trực tại tòa án nhân dân; phối hợp với các cơ quan nhà nước tại địa phương, hướng dẫn Uỷ ban nhân dân cấp xã trong quá trình xử lý, giải quyết vụ việc liên quan đến công dân, trường hợp công dân thuộc diện người được trợ giúp pháp lý thì giải thích quyền được trợ giúp pháp lý và giới thiệu đến Trung tâm trợ giúp pháp lý nhà nước theo quy định Điều 42 Luật Trợ giúp pháp lý, khoản 12 Điều 2 Thông tư số 03/2021/TT-BTP.
Bốn là, tăng cường ứng dụng công nghệ thông tin có hiệu quả trong công tác trợ giúp pháp lý. Thực hiện nghiêm túc việc cập nhật vụ việc, nhân sự và các thông tin khác lên Hệ thống quản lý tổ chức và hoạt động trợ giúp pháp lý, đẩy mạnh thực hiện dịch vụ công trực tuyến đối với một số thủ tục hành chính trong lĩnh vực trợ giúp pháp lý trên hệ thống thông tin giải quyết thủ tục hành chính phù hợp với điều kiện thực tế của địa phương.
Năm là, tích cực viết, đăng tin, bài trên Trang thông tin điện tử về gương người tốt việc tốt, đặc biệt là các trợ giúp viên pháp lý, luật sư thực hiện nhiều vụ việc trợ giúp pháp lý bằng hình thức tham gia tố tụng thành công. Kịp thời biểu dương, nhân rộng các cá nhân làm việc hiệu quả, có nhiều đóng góp cho công tác trợ giúp pháp lý.
Tháng 11/2024 là thời gian cao điểm tích cực triển khai những nội dung trên. Qua việc triển khai các hoạt động hưởng ứng Ngày Pháp luật Việt Nam sẽ góp phần nâng cao chất lượng, hiệu quả việc thực hiện nhiệm vụ chính trị của Bộ, Ngành Tư pháp; thiết thực đưa chính sách của Đảng, pháp luật của Nhà nước vào cuộc sống, tạo sức lan tỏa rộng rãi tinh thần thượng tôn Hiến pháp và pháp luật. Trong không khí hưởng ứng Ngày Pháp luật Việt Nam năm 2024, bài viết xin điểm qua một số kết quả của hoạt động trợ giúp pháp lý đã đạt được trong thời gian gần đây và vị trí, vai trò của hoạt động này trong xây dựng, hoàn thiện Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa, thực hiện an sinh xã hội.
Một số kết quả hoạt động trợ giúp pháp lý đạt được trong thời gian gần đây
- Thể chế về TGPL tiếp tục được hoàn thiện, phù hợp với điều kiện kinh tế - xã hội của đất nước. Đến nay, hệ thống văn bản pháp luật về TGPL đã tạo cơ sở pháp lý để công tác TGPL được triển khai đồng bộ, thống nhất với 20 văn bản quy phạm pháp luật. Bên cạnh đó, nội dung về TGPL cũng đã được quy định trong các Bộ luật, luật khác có liên quan (Bộ Luật tố tụng hình sự, Bộ luật tố tụng dân sự, Luật tố tụng hành chính, Luật Trẻ em, Luật Phòng, chống bạo lực gia đình…). Trong giai đoạn 2021 - nay, thể chế về TGPL và có liên quan đến TGPL tiếp tục được hoàn thiện với một số điểm nhấn sau: TGPL được xác định là dịch vụ công thiết yếu của ngành Tư pháp[2]; có các tiêu chí cụ thể để xác định vụ việc tham gia tố tụng thành công về hình sự, dân sự, hành chính[3]; Trung tâm TGPL nhà nước được quy định là một trong những điểm cầu và tham gia phiên tòa trực tuyến[4]; lần đầu ngành Tư pháp có chức danh nghề nghiệp hạng cao nhất là hạng I (chức danh Trợ giúp viên pháp lý hạng I)[5]; lần đầu có sự phối hợp trong TGPL với việc trực tại Tòa án[6] và trực TGPL trong điều tra hình sự 24/24 giờ trên phạm vi toàn quốc[7]; nội dung TGPL được ghi nhận và triển khai đồng bộ trong tất cả các Chương trình mục tiêu quốc gia (về giảm nghèo bền vững[8], xây dựng nông thôn mới[9], phát triển kinh tế - xã hội vùng đồng bào dân tộc thiểu số và miền núi giai đoạn 2021 – 2025[10]) và Nghị quyết số 68/NQ-CP của Chính phủ ban hành Chương trình hành động của Chính phủ thực hiện Nghị quyết số 42-NQ/TW ngày 24/11/2023, Hội nghị lần thứ tám Ban Chấp hành Trung ương Đảng khóa XIII về tiếp tục đổi mới, nâng cao chất lượng chính sách xã hội, đáp ứng yêu cầu sự nghiệp xây dựng và bảo vệ tổ quốc trong giai đoạn mới… Bên cạnh đó, trong những năm gần đây, TGPL đều được đưa vào là một trong những nội dung tại Nghị quyết về nhiệm vụ, giải pháp chủ yếu thực hiện kế hoạch phát triển kinh tế - xã hội và dự toán ngân sách nhà nước hàng năm của Chính phủ.
- Hệ thống TGPL được kiện toàn và tăng cường năng lực; người thực hiện TGPL ngày càng được nâng cao chất lượng, tính chuyên nghiệp. Việc sắp xếp, kiện toàn bộ máy, đội ngũ người thực hiện TGPL được các Trung tâm TGPL nhà nước quan tâm thực hiện. Tính đến hết năm 2023, hệ thống TGPL 63 Trung tâm TGPL nhà nước, 97 Chi nhánh, với tổng số 1228 viên chức, người lao động, trong đó có 676 trợ giúp viên pháp lý; có 180 tổ chức tham gia TGPL; 675 cá nhân ký hợp đồng thực hiện TGPL. Đến nay, năng lực của đội ngũ trợ giúp viên pháp lý đã dần được nâng cao và trở thành đội ngũ nòng cốt cung cấp dịch vụ TGPL cho người dân; số lượng vụ việc tham gia tố tụng của Trợ giúp viên pháp lý tăng hằng năm. Ghi nhận những cố gắng, nỗ lực đó, trong thời gian qua đã có những trợ giúp viên pháp lý được tôn vinh gương sáng Ngành Tư pháp.
- Người dân tiếp cận và sử dụng TGPL ngày càng nhiều hơn, chất lượng hơn. Triển khai Luật TGPL 2017, các địa phương đã tập trung vào nhiệm vụ trọng tâm của công tác TGPL là thực hiện vụ việc TGPL, nhất là vụ việc tham gia tố tụng. Từ năm 2021 đến 6/2024, các tổ chức thực hiện TGPL trên toàn quốc đã cung cấp 100.608 vụ việc (trong đó có 78.719 vụ việc tham gia tố tụng, chiếm 78,2%) cho người nghèo và các nhóm người yếu thế, dễ tổn thương khác. Số vụ việc TGPL tham gia tố tụng đạt mốc cao nhất từ trước đến nay. Số lượng vụ việc TGPL tham gia tố tụng kết thúc tăng liên tục, năm sau cao hơn năm trước (năm 2021: 17966 vụ, năm 2022: 21276 vụ, năm 2023: 26816 vụ). Chất lượng, hiệu quả vụ việc được xác định dựa trên các tiêu chí cụ thể và qua báo cáo của các địa phương, các vụ việc TGPL được thẩm định, đánh giá đều đạt chất lượng trở lên, nhiều vụ việc đạt chất lượng khá, tốt và không có vụ việc nào bị khiếu kiện về chất lượng vụ việc TGPL. Từ năm 2021- 4/2024 có 27.439 vụ việc được xác định là vụ việc tham gia tố tụng thành công được các cơ quan tiến hành tố tụng ghi nhận.
Vị trí, vai trò của hoạt động này trong xây dựng, hoàn thiện Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa và bảo đảm an sinh xã hội
Với những kết quả đạt được của công tác trợ giúp pháp lý trong thời gian qua, nhất là thông qua số lượng và chất lượng các vụ việc tham gia tố tụng được cung cấp cho người nghèo, yếu thế, đối tượng chính sách, đối tượng yếu thế, dễ tổn thương trong xã hội đã ngày càng khẳng định vị trí, vai trò của mình trong bảo vệ quyền con người, quyền công dân; góp phần xây dựng và hoàn thiện Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa và thực hiện chính sách an sinh xã hội, phát triển sinh kế, giảm nghèo bền vững… Có thể điểm qua một số nét như sau:
Một là, hoạt động trợ giúp pháp lý góp phần bảo đảm công bằng trong việc tiếp cận pháp luật, tiếp cận công lý đồng thời góp phần bảo đảm chính sách an sinh xã hội, phát triển kinh tế - xã hội tại Việt Nam. Trợ giúp pháp lý là một kênh tiếp cận pháp luật miễn phí do Nhà nước thiết lập, cung cấp cho nhóm người yếu thế trong xã hội thông qua chính vụ việc của họ để bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp cho họ. Trong quá trình xây dựng và hoàn thiện Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam, Nhà nước chịu trách nhiệm trong việc bảo đảm cho người nghèo, những đối tượng chính sách, đối tượng yếu thế khác trong xã hội được thụ hưởng chính sách pháp luật công bằng, tạo điều kiện cho họ được hỗ trợ, giúp đỡ để bảo vệ quyền, lợi ích hợp pháp của mình. Bên cạnh đó, trợ giúp pháp lý cũng là một kênh sử dụng pháp luật. Thông qua việc được cung cấp dịch vụ tư vấn pháp luật, cử người tham gia tố tụng hoặc đại diện ngoài tố tụng, trợ giúp pháp lý giúp người được trợ giúp pháp lý sử dụng pháp luật để bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp. Chính vì vậy, trợ giúp pháp lý góp phần bảo đảm bình đẳng giữa các nhóm người trong xã hội, nhất là người nghèo, người yếu thế, không có điều kiện tiếp cận, sử dụng pháp luật để bảo đảm quyền con người, quyền công dân trong tiếp cận công lý và bình đẳng trước pháp luật với các nhóm người khác trong xã hội, qua đó góp phần bảo đảm an sinh xã hội, phát triển kinh tế - xã hội.
Hai là, hoạt động trợ giúp pháp lý góp phần bảo đảm tố tụng tư pháp dân chủ, công bằng, văn minh, pháp quyền, hiện đại, nghiêm minh, dễ tiếp cận. Công cuộc cải cách tư pháp được Đảng ta đặt ra với những định hướng cơ bản mà trọng tâm là hoạt động xét xử được tiến hành có hiệu quả và hiệu lực cao để bảo vệ tốt nhất quyền con người trong lĩnh vực tư pháp. Đặc biệt là góp phần thực hiện “tranh tụng là đột phá”[11] qua đó góp phần xây dựng và hoàn thiện Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam. Trung tâm trợ giúp pháp lý nhà nước là đơn vị cung cấp dịch vụ sự nghiệp công thiết yếu của Ngành Tư pháp, của Nhà nước tham gia vào hoạt động xét xử. Người thực hiện trợ giúp pháp lý là một bên của quá trình tranh tụng, có quan hệ mật thiết và trực tiếp đến chất lượng xét xử của Tòa án. Qua hoạt động nghiệp vụ, hoạt động trợ giúp pháp lý cũng sẽ góp phần thực thi công lý, giúp Tòa án thực hiện đúng nguyên tắc tranh tụng trong xét xử, đưa ra các phán quyết đúng người, đúng tội, đúng pháp luật, hạn chế lượng án oan sai trong các phiên tòa hình sự, góp phần xây dựng và hoàn thiện Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa.
Ba là, trợ giúp pháp lý là một trong những công cụ để Nhà nước thực hiện các cam kết quốc tế về quyền con người tại Việt Nam. Thông qua hoạt động cung cấp dịch vụ pháp lý của mình, trợ giúp pháp lý đã bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp cho người được trợ giúp pháp lý, nhất là khi họ rơi vào tình trạng bị buộc tội, nguy cơ bị tước quyền tự do, chính là lúc Nhà nước cần có sự trợ giúp, hỗ trợ để họ được bảo vệ quyền lợi chính đáng của mình...
Như vậy, có thể nói rằng thông qua từng vụ việc cụ thể, hoạt động trợ giúp pháp lý đã khẳng định được vai trò của mình trong việc bảo vệ quyền con người trong tiếp cận công lý và bình đẳng trước pháp luật đồng thời góp phần bảo đảm chính sách an sinh xã hội, phát triển kinh tế - xã hội tại Việt Nam.
Một số giải pháp để tăng cường hiệu quả hoạt động trợ giúp pháp lý trong xây dựng, hoàn thiện Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa và bảo đảm an sinh xã hội trong giai đoạn mới
Tại Nghị quyết Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XIII của Đảng đã được ra những định hướng về: “nâng cao chất lượng dịch vụ công”, “đổi mới tổ chức, nâng cao chất lượng, hiệu lực, hiệu quả hoạt động và uy tín của toà án nhân dân, viện kiểm sát nhân dân, cơ quan điều tra, cơ quan thi hành án và các cơ quan, tổ chức tham gia vào quá trình tố tụng tư pháp” (trong đó tổ chức TGPL tham gia vào quá trình tố tụng, người thực hiện TGPL là một bên trong quá trình tranh tụng). Ngày 09/11/2022 Hội nghị lần thứ sáu Ban Chấp hành Trung ương Đảng khóa XIII đã ban hành Nghị quyết số 27-NQ/TW về "Tiếp tục xây dựng và hoàn thiện Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam trong giai đoạn mới” và nội dung về TGPL đã được ghi nhận tại 02/10 nhiệm vụ, giải pháp của Nghị quyết này: “Xây dựng mạng lưới, nâng cao năng lực của hệ thống dịch vụ pháp lý, TGPL và hỗ trợ pháp lý để người dân, doanh nghiệp dễ tiếp cận pháp luật”; “Nâng cao vai trò, tính chuyên nghiệp và chất lượng TGPL, nhất là trong hoạt động tố tụng tư pháp; hiện đại hóa, tăng cường ứng dụng công nghệ thông tin trong hệ thống TGPL; mở rộng đối tượng được TGPL phù hợp với điều kiện của đất nước”[12].
Để triển khai các nội dung được giao tại Nghị quyết số 27-NQ/TW và các văn bản triển khai, trong thời gian tới cần thực hiện nhiều giải pháp từ thể chế đến nhận thức, sự phối hợp của các cơ quan, ban, ngành có liên quan và đặc biệt là người dân về vai trò, hiệu quả của hoạt động này trong việc bảo đảm quyền và lợi ích hợp pháp trước pháp luật, nhất là trước tố tụng tư pháp, thực hiện “tranh tụng là đột phá”[13] như: (1) Hoàn thiện thể chế, chính sách. Trước mắt, Bộ Tư pháp cần phối hợp chặt chẽ với Bộ Công an, Tòa án nhân dân tối cao hoàn chỉnh nội dung TGPL, đặc biệt là quy định sửa đổi Luật TGPL năm 2017 theo hướng mở rộng đối tượng được TGPL trong Dự án Luật Tư pháp người chưa thành niên và Dự án Luật Phòng, chống mua bán người (sửa đổi) trình Quốc hội thông qua vào kỳ họp tháng 11/2024; đồng thời nghiên cứu, đề nghị Chính phủ sửa đổi, bổ sung một số điều của Nghị định số 144/2017/NĐ-CP theo hướng sửa đổi điều kiện có khó khăn về tài chính; sửa đổi điều kiện về huyện không đạt tiêu chuẩn giao thông để thành lập chi nhánh TGPL cho phù hợp với điều kiện phát triển kinh tế - xã hội của đất nước. (2) Xây dựng mạng lưới, nâng cao năng lực hệ thống TGPL gồm Cục TGPL - Bộ Tư pháp và Trung tâm TGPL nhà nước ở địa phương tương xứng với đơn vị sự nghiệp công thiết yếu và thực hiện nhiệm vụ chuyên môn, chính trị. (3) Xây dựng đội ngũ người thực hiện TGPL chuyên nghiệp, có đầy đủ kiến thức và kỹ năng bảo đảm cung cấp dịch vụ TGPL có chất lượng, nhất là trong tố tụng tư pháp. (4) Nâng cao chất lượng vụ việc TGPL đáp ứng nhu cầu TGPL của người dân, nhất là trong tố tụng tư pháp; phấn đấu đạt tỷ lệ 99% trở lên người thuộc diện được TGPL tiếp cận và được TGPL khi có yêu cầu. (5) Hiện đại hóa, tăng cường ứng dụng công nghệ thông tin trong công tác TGPL. 100% thủ tục hành chính trong lĩnh vực TGPL được xác định là dịch vụ công trực tuyến tại tất cả các địa phương và được tích hợp lên Cổng dịch vụ công quốc gia. (6) Tiếp tục đổi mới cách thức và tăng cường hiệu quả truyền thông về TGPL để người dân dễ tiếp cận dịch vụ TGPL; (7) Nâng cao năng lực, phát huy vai trò của cơ quan, tổ chức TGPL trong phối hợp liên ngành và phối hợp trong việc triển khai thực hiện nội dung về TGPL trong tất cả các chương trình mục tiêu quốc gia; (8) Đẩy mạnh quan hệ hợp tác song phương và đa phương; triển khai hiệu quả các điều ước quốc tế, thỏa thuận quốc tế, dự án, chương trình với các đối tác quốc tế,…
Ngân Giang
[1] Quyết định số 2069/QĐ-TTg ngày 8/12/2022 của Thủ tướng Chính phủ
[2] Quyết định số 2069/QĐ-TTg của Thủ tướng Chính phủ ngày 8/12/2021 ban hành Danh mục dịch vụ sự nghiệp công cơ bản, thiết yếu thuộc ngành tư pháp
[3] Quyết định số 1179/QĐ-BTP ngày 16/5/2022 của Bộ trưởng Bộ Tư pháp về việc ban hành Tiêu chí xác định vụ việc TGPL tham gia tố tụng thành công
[4] Thông tư liên tịch số 05/2021/TTLT-TANDTC-VKSNDTC-BCA-BQP-BTP quy định chi tiết và hướng dẫn thi hành tổ chức phiên tòa trực tuyến (thực hiện Nghị quyết số 33/2021/QH15 ngày 12/11/2021 của Quốc hội khóa XV)
[5] Thông tư số 05/2022/TT-BTP của Bộ trưởng Bộ Tư pháp ngày 05/09/2022 ban hành mã số và tiêu chuẩn chức danh nghề nghiệp trợ giúp viên pháp lý
[6] Chương trình phối hợp số 1603/CTPH-BTP-TANDTC ngày 19/5/2022 giữa Bộ Tư pháp và Tòa án nhân dân tối cao về người thực hiện TGPL trực tại Tòa án nhân dân
[7] Chương trình phối hợp số 5789/CTPH-BTP-BCA ngày 27/11/2023 giữa Bộ Tư pháp và Bộ Công an phối hợp trực TGPL trong điều tra hình sự
[8] Quyết định số 90/QĐ-TTg ngày 18/01/2022 của Thủ tướng Chính phủ phê duyệt Chương trình mục tiêu quốc gia giảm nghèo bền vững giai đoạn 2021 - 2025
[9] Quyết định số 263/QĐ-TTg ngày 22/02/2022 của Thủ tướng Chính phủ phê duyệt Chương trình mục tiêu quốc gia xây dựng nông thôn mới giai đoạn 2021 - 2025
[10] Quyết định số 1719/QĐ-TTg ngày 14/10/2021 của Thủ tướng Chính phủ phê duyệt Chương trình mục tiêu quốc gia phát triển kinh tế - xã hội vùng đồng bào dân tộc thiểu số và miền núi giai đoạn 2021 – 2030, giai đoạn I: Từ năm 2021 đến năm 2025
[11] Đoạn 2, mục 7, phần IV Nghị quyết số 27-NQ/TW
[12] Mục 3, 7 phần IV Nghị quyết số 27-NQ/TW
[13] Đoạn 2, mục 7, phần IV Nghị quyết số 27-NQ/TW
