Chung tay bảo đảm quyền được trợ giúp pháp lý của người cao tuổi
Tháng 10 hằng năm là Tháng hành động vì người cao tuổi Việt Nam. Năm 2024 Ủy ban Quốc gia về người cao tuổi Việt Nam phát động Tháng hành động vì người cao tuổi Việt Nam với chủ đề: “Chung tay bảo vệ, chăm sóc và phát huy vai trò người cao tuổi”. Bài viết này nhằm giới thiệu quyền được trợ giúp pháp lý của người cao tuổi đến Quý độc giả.
Luật Người cao tuổi Việt Nam năm 2009 quy định: người cao tuổi là “công dân Việt Nam từ đủ 60 tuổi trở lên”. Theo Luật này, người cao tuổi có quyền như được bảo đảm các nhu cầu cơ bản về ăn, mặc, ở, đi lại, chăm sóc sức khỏe; quyết định sống chung với con, cháu hoặc sống riêng theo ý muốn; được ưu tiên khi sử dụng các dịch vụ theo quy định của Luật này và các quy định khác của pháp luật có liên quan… và các quyền khác theo quy định của pháp luật.
Người cao tuổi thuộc diện được trợ giúp pháp lý
Trợ giúp pháp lý là dịch vụ sự nghiệp công thiết yếu, do Nhà nước bảo đảm, cung cấp dịch vụ pháp lý miễn phí cho người được trợ giúp pháp lý trong vụ việc trợ giúp pháp lý theo quy định, qua đó góp phần bảo đảm quyền con người, quyền công dân trong tiếp cận công lý và bình đẳng trước pháp luật.
Hiện nay, quyền được trợ giúp pháp lý của ngưởi cao tuổi được quy định tại Luật Trợ giúp pháp lý năm 2017 và các văn bản quy định chi tiết, hướng dẫn thi hành. Theo pháp luật trợ giúp pháp lý, người cao tuổi có khó khăn về tài chính (bao gồm người cao tuổi thuộc hộ cận nghèo và người cao tuổi đang hưởng trợ cấp xã hội hàng tháng), người cao tuổi thuộc hộ nghèo, người cao tuổi là người có công với cách mạng, người cao tuổi là người bị buộc tội thuộc hộ cận nghèo, người cao tuổi là người dân tộc thiểu số cư trú ở vùng có điều kiện kinh tế - xã hội đặc biệt khó khăn được cung cấp dịch vụ trợ giúp pháp lý miễn phí.
Trợ giúp pháp lý cung cấp các dịch vụ pháp lý tư vấn pháp luật, tham gia tố tụng và đại diện ngoài tố tụng trong tất cả các lĩnh vực pháp luật, như dân sự, hình sự, hành chính, trừ lĩnh vực kinh doanh, thương mại. Trợ giúp pháp lý được cung cấp trong những vụ việc trợ giúp pháp lý cụ thể liên quan trực tiếp đến quyền, lợi ích hợp pháp của người được trợ giúp pháp lý và phù hợp với quy định của Luật Trợ giúp pháp lý.
Việc cung cấp dịch vụ trợ giúp pháp lý do trợ giúp viên pháp lý, luật sư thực hiện trợ giúp pháp lý, tư vấn viên pháp luật, cộng tác viên trợ giúp pháp lý thực hiện. Tổ chức cung cấp dịch vụ trợ giúp pháp lý bao gồm 63 trung tâm trợ giúp pháp lý nhà nước (đây là đơn vị sự nghiệp công lập trực thuộc sở tư pháp, do Ủy ban nhân dân cấp tỉnh thành lập) và các trung tâm này có thể có chi nhánh được thành lập ở các huyện hoặc liên huyện theo quy định; các tổ chức tham gia trợ giúp pháp lý. Các trung tâm trợ giúp pháp lý nhà nước cung cấp dịch vụ trong phạm vi khi các vụ việc trợ giúp pháp lý xảy ra ở địa phương hoặc người được trợ giúp pháp lý đang cư trú tại địa phương hoặc vụ việc trợ giúp pháp lý do cơ quan có thẩm quyền về trợ giúp pháp lý ở Trung ương yêu cầu.
Người cao tuổi có khó khăn về tài chính và người cao tuổi thuộc diện được trợ giúp pháp lý khác có thể tự mình hoặc thông qua người thân, cơ quan, người tiến hành tố tụng hoặc cơ quan, tổ chức, cá nhân khác yêu cầu trợ giúp pháp lý. Khi yêu cầu trợ giúp pháp lý, cần nộp đơn yêu cầu trợ giúp pháp lý, giấy tờ chứng minh là người được trợ giúp pháp lý và các giấy tờ, tài liệu liên quan đến vụ việc trợ giúp pháp lý. Hồ sơ yêu cầu trợ giúp pháp lý của người cao tuổi có khó khăn về tài chính có thể được nộp trực tiếp tại trụ sở tổ chức thực hiện trợ giúp pháp lý hoặc gửi hồ sơ qua dịch vụ bưu chính hoặc gửi hồ sơ qua fax, hình thức điện tử. Giấy tờ chứng minh là người cao tuổi có khó khăn về tài chính gồm một trong các loại giấy tờ sau: Quyết định hưởng trợ cấp xã hội hàng tháng; quyết định tiếp nhận đối tượng vào chăm sóc, nuôi dưỡng tại nhà xã hội, cơ sở bảo trợ xã hội hoặc Giấy chứng nhận hộ cận nghèo kèm theo giấy tờ hợp pháp do cơ quan có thẩm quyền cấp xác định người có tên trong giấy là người cao tuổi; các loại giấy tờ hợp pháp khác do cơ quan có thẩm quyền cấp xác định được người thuộc diện trợ giúp pháp lý theo quy định của pháp luật trợ giúp pháp lý. Trong trường hợp những người thuộc diện được trợ giúp pháp lý bị thất lạc các giấy tờ nêu trên thì phải có xác nhận của cơ quan có thẩm quyền đã cấp giấy tờ đó.
Một số kết quả trợ giúp pháp lý cho người cao tuổi trong thời gian qua
Một trong những mục tiêu quan trọng được đặt ra tại Quyết định số 2156/QĐ-TTg ngày 21/12/20221 của Thủ tướng Chính phủ phê duyệt Chương trình hành động quốc gia về người cao tuổi giai đoạn 2021 – 2030 là có ít nhất 80% người cao tuổi có khó khăn về tài chính, bị bạo lực, bạo hành được cung cấp dịch vụ trợ giúp pháp lý theo quy định của pháp luật trợ giúp pháp lý khi có nhu cầu giai đoạn 2022-2025 và ít nhất 90% người cao tuổi có khó khăn về tài chính, bị bạo lực, bạo hành được cung cấp dịch vụ trợ giúp pháp lý theo quy định của pháp luật trợ giúp pháp lý khi có nhu cầu giai đoạn 2026-2030. Trên cơ sở Chương trình hành động quốc gia về người cao tuổi do Thủ tướng Chính phủ phê duyệt, ngày 10/6/2022, Bộ trưởng Bộ Tư pháp đã ban hành Quyết định số 1334/QĐ-BTP về việc ban hành kế hoạch triển khai thực hiện chính sách trợ giúp pháp lý đối với người cao tuổi, người cao tuổi có khó khăn về tài chính giai đoạn 2022 – 2030. Đến nay, ở hầu hết các địa phương đều đã ban hành văn bản triển khai thực hiện chính sách trợ giúp pháp lý cho người cao tuổi, người cao tuổi có khó khăn về tài chính giai đoạn 2022-2030.
Trong thời gian qua, người cao tuổi đã được tiếp cận quyền được trợ giúp pháp lý thông qua nhiều cách thức khác nhau như thông qua hoạt động giải thích, thông tin, thông báo của các cơ quan tiến hành tố tụng, người thực hiện trợ giúp pháp lý trực tại tòa án nhân dân hoặc trực điện thoại, trực điện thoại 24/24 trong điều tra hình sự…. nhiều người cao tuổi đã tiếp cận được dịch vụ trợ giúp pháp lý sớm. Hoặc người cao tuổi được các cơ quan nhà nước khác, tổ chức đoàn thể, người có uy tín trong cộng đồng như già làng, trưởng bản, trưởng thôn... giải thích về quyền được trợ giúp pháp lý và giới thiệu đến tổ chức thực hiện trợ giúp pháp lý. Người cao tuổi còn biết đến quyền được trợ giúp pháp lý của mình thông qua các lớp tập huấn, hội nghị, hội thảo, các đợt truyền thông về trợ giúp pháp lý; thông qua tờ gấp, tờ rơi, cẩm nang trợ giúp pháp lý; bảng tin, hộp tin trợ giúp pháp lý; thông qua các chương trình phóng sự, phim diễn án được phát sóng rộng rãi qua đài phát thanh, đài truyền hình; thông qua Cổng thông tin điện tử Bộ Tư pháp, Trang thông tin điện tử trợ giúp pháp lý Việt Nam và các Trang thông tin điện tử của Sở Tư pháp tỉnh, thành phố trực thuộc Trung ương, chỉ dẫn trợ giúp pháp lý từ Trang thông tin điện tử của Tòa án nhân dân…
Kết quả, theo số liệu thống kê báo cáo 6 tháng năm 2024, các tổ chức thực hiện trợ giúp pháp lý trong cả nước đã thực hiện được 545 vụ việc trợ giúp pháp lý trong các lĩnh vực hình sự, dân sự, hành chính cho người cao tuổi có khó khăn về tài chính, trong đó phân loại theo hình thức trợ giúp pháp lý gồm: tham gia tố tụng 241 vụ việc, tư vấn pháp luật 292 vụ việc, đại diện ngoài tố tụng 12 vụ việc.
Qua báo cáo của địa phương, các vụ việc được thực hiện đều bảo đảm chất lượng, nhiều vụ việc quan điểm bào chữa, bảo vệ của người thực hiện trợ giúp pháp lý được các cơ quan tiến hành tố tụng chấp nhận và đánh giá cao, góp phần bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của người cao tuổi có khó khăn về tài chính. Số liệu trên là số liệu trợ giúp pháp lý cho người cao tuổi có khó khăn về tài chính, số liệu này mới chỉ phản ánh một phần số vụ việc trợ giúp pháp lý cho người cao tuổi. Bởi vì ngoài trường hợp người cao tuổi có khó khăn về tài chính thì người cao tuổi cũng đồng thời thuộc các diện trợ giúp pháp lý khác và được thống kê ở diện trợ giúp pháp lý khác, ví dụ như hộ nghèo hoặc người dân tộc thiểu số cư trú ở vùng có điều kiện kinh tế - xã hội đặc biệt khó khăn….
Có thể nói rằng, để đạt được những kết quả như trên, công tác bảo vệ, chăm sóc, phát huy vai trò người cao tuổi tại các địa phương luôn nhận được sự quan tâm của các cấp, ngành từ Trung ương đến địa phương nên hoạt động trợ giúp pháp lý cho người cao tuổi có khó khăn về tài chính và người cao tuổi thuộc diện được trợ giúp pháp lý khác ngày càng được quan tâm, tạo điều kiện tiếp cận dịch vụ trợ giúp pháp lý miễn phí của nhà nước… Thông qua việc được cung cấp dịch vụ tư vấn pháp luật, cử người tham gia tố tụng hoặc đại diện ngoài tố tụng, trợ giúp pháp lý giúp người được trợ giúp pháp lý sử dụng pháp luật để bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của mình. Chính vì vậy, hoạt động trợ giúp pháp lý đã góp phần bảo đảm bình đẳng giữa các nhóm người trong xã hội, nhất là những người nghèo, người yếu thế trong xã hội hoặc không có điều kiện tiếp cận, sử dụng pháp luật để bảo đảm quyền con người, quyền công dân trong tiếp cận công lý và bình đẳng trước pháp luật.
Bên cạnh những kết quả đạt được, những thuận lợi trong công tác trợ giúp pháp lý cho người cao tuổi thì vẫn còn những khó khăn, hạn chế nhất định trong công tác này, có thể kể đến như:
Quy định về quyền của người cao tuổi chưa đồng bộ với quy định Luật Trợ giúp pháp lý, cụ thể hiện nay, Luật Người cao tuổi chưa quy định về quyền được trợ giúp pháp lý của người cao tuổi. Thực tế vẫn còn nhiều người cao tuổi chưa biết đến quyền được trợ giúp pháp lý, nhất là những người thuộc diện được trợ giúp pháp lý, do đó khi họ gặp vướng mắc pháp luật, tranh chấp pháp lý họ không biết Trung tâm trợ giúp pháp lý nhà nước hoặc các tổ chức tham gia trợ giúp pháp lý khác để yêu cầu và được thụ hưởng dịch vụ trợ giúp pháp lý miễn phí. Do đó, trong thời gian qua vẫn còn có tình trạng bỏ sót người cao tuổi thuộc diện được trợ giúp pháp lý có nhu cầu giúp đỡ pháp luật, nhất là trong tham gia tố tụng. Số lượng vụ việc trợ giúp pháp lý, nhất là số lượng vụ việc trợ giúp pháp lý tham gia tố tụng vẫn còn thấp.
Một số giải pháp bảo đảm quyền được trợ giúp pháp lý cho người cao tuổi trong thời gian tơi
Theo dự báo của Tổng cục Thống kê, đến năm 2036 nhóm dân số từ 65 tuổi trở lên sẽ chiếm khoảng 14,17% tổng dân số. Khi đó Việt Nam sẽ bước vào giai đoạn dân số già. Tỷ lệ và số lượng người cao tuổi Việt Nam sẽ tăng lên nhanh chóng trong những năm tới, do đó có thể dự đoán được số lượng người cao tuổi thuộc diện được trợ giúp pháp lý sẽ gia tăng trong thời gian tới. Nhằm phát huy những kết quả tích cực và khắc phục những khó khăn, hạn chế trên, thời gian tới, cần triển khai một số giải pháp bảo đảm quyền được trợ giúp pháp lý cho người cao tuổi sau đây:
- Đề nghị tổng kết Luật Người cao tuổi 2009; nghiên cứu, sửa đổi Luật Người cao tuổi, trong đó có quy định về quyền của người cao tuổi, theo hướng bổ sung quyền được trợ giúp pháp lý miễn phí cho người cao tuổi có khó khăn về tài chính theo quy định của Luật Trợ giúp pháp lý để bảo đảm tính đồng bộ, thống nhất trong hệ thống pháp luật.
- Đề nghị nghiên cứu, sửa đổi Nghị định số 144/2017/NĐ-CP ngày 15/12/2017 của Chính phủ quy định chi tiết một số điều của Luật Trợ giúp pháp lý theo hướng mở rộng điều kiện có khó khăn về tài chính của nhóm người quy định tại khoản 7 Điều 7 Luật Trợ giúp pháp lý (trong đó có người cao tuổi). Cụ thể có thể nghiên cứu theo hướng, sửa đổi Điều 2 Nghị định thành: Điều kiện có khó khăn về tài chính là người thuộc hộ cận nghèo, người được hưởng trợ cấp xã hội hàng tháng, người thuộc hộ mới thoát nghèo, hộ có mức sống trung bình làm nông nghiệp, diêm nghiệp, lâm nghiệp, ngư nghiệp, người lao động có thu nhập thấp, người có khó khăn đột xuất… Việc mở rộng thêm điều kiện có khó khăn về tài chính nhằm mở rộng quyền được trợ giúp pháp lý cho nhóm người thuộc quy định tại khoản 7 Điều 7 Luật Trợ giúp pháp lý (trong đó có người cao tuổi, người khuyết tật, nạn nhân trong vụ việc bạo lực gia đình….). Điều này hoàn toàn phù hợp với tình hình thực tiễn, đồng thời để triển khai nội dung “mở rộng diện người được trợ giúp pháp lý phù hợp với điều kiện của đất nước” theo yêu cầu tại mục 7 Phần IV Nghị quyết số 27-NQ/TW ngày 9/11/2022 của Hội nghị lần thứ sáu Ban Chấp hành Trung ương Đảng khóa XIII về tiếp tục xây dựng và hoàn thiện nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa trong giai đoạn mới.
- Tiếp tục triển khai hiệu quả Chương trình hành động quốc gia về người cao tuổi giai đoạn 2021 - 2030 được ban hành theo Quyết định số 2156/QĐ-TTg ngày 21/12/2021 của Thủ tướng Chính phủ, Quyết định số 1334/QĐ-BTP về việc ban hành kế hoạch triển khai thực hiện chính sách trợ giúp pháp lý đối với người cao tuổi, người cao tuổi có khó khăn về tài chính giai đoạn 2022 – 2030 theo hướng tập trung thực hiện vụ việc trợ giúp pháp lý nhất là vụ việc trợ giúp pháp lý bằng hình thức tham gia tố tụng, đặc biệt trong các vụ việc người cao tuổi bị bạo lực, bạo hành, bị ngược đãi. Tiếp tục nâng cao chất lượng, hiệu quả vụ việc trợ giúp pháp lý đối với người cao tuổi có khó khăn về tài chính và người cao tuổi thuộc diện được trợ giúp pháp lý khác; nâng cao hiệu quả của công tác truyền thông về quyền được trợ giúp pháp lý; đơn giản hóa thủ tục hành chính trong lĩnh vực trợ giúp pháp lý; tăng cường ứng dụng công nghệ thông tin, đặc biệt là dịch vụ công trực tuyến; chia sẻ kết nối dữ liệu với các cơ quan có liên quan nhằm giúp người cao tuổi có khó khăn về tài chính và người cao tuổi thuộc diện được trợ giúp pháp lý khác tăng cường khả năng tiếp cận dịch vụ pháp lý miễn phí theo quy định của pháp luật.
Bên cạnh đó, tăng cường tập huấn nâng cao kiến thức và kỹ năng nghề nghiệp cho người thực hiện trợ giúp pháp lý khi thực hiện trợ giúp pháp lý cho những đối tượng đặc thù trong đó có người cao tuổi thuộc diện được trợ giúp pháp lý; nâng cao quả công tác phối hợp giữa các cơ quan, tổ chức, nhất là các cơ quan tiến hành tố tụng, với chính quyền cơ sở, các hội của người cao tuổi trong việc giới thiệu nhu cầu trợ giúp pháp lý. Triển khai hiệu quả cơ chế người thực hiện trợ giúp pháp lý trực ở trụ sở tòa án nhân dân hoặc trực qua điện thoại, cơ quan điều tra, nhà tạm giam, tạm giữ... giúp người cao tuổi là người bị tạm giữ, bị can, bị cáo, đương sự được tiếp cận sớm với trợ giúp pháp lý./.
Người cao tuổi thuộc diện được trợ giúp pháp lý
Trợ giúp pháp lý là dịch vụ sự nghiệp công thiết yếu, do Nhà nước bảo đảm, cung cấp dịch vụ pháp lý miễn phí cho người được trợ giúp pháp lý trong vụ việc trợ giúp pháp lý theo quy định, qua đó góp phần bảo đảm quyền con người, quyền công dân trong tiếp cận công lý và bình đẳng trước pháp luật.
Hiện nay, quyền được trợ giúp pháp lý của ngưởi cao tuổi được quy định tại Luật Trợ giúp pháp lý năm 2017 và các văn bản quy định chi tiết, hướng dẫn thi hành. Theo pháp luật trợ giúp pháp lý, người cao tuổi có khó khăn về tài chính (bao gồm người cao tuổi thuộc hộ cận nghèo và người cao tuổi đang hưởng trợ cấp xã hội hàng tháng), người cao tuổi thuộc hộ nghèo, người cao tuổi là người có công với cách mạng, người cao tuổi là người bị buộc tội thuộc hộ cận nghèo, người cao tuổi là người dân tộc thiểu số cư trú ở vùng có điều kiện kinh tế - xã hội đặc biệt khó khăn được cung cấp dịch vụ trợ giúp pháp lý miễn phí.
Trợ giúp pháp lý cung cấp các dịch vụ pháp lý tư vấn pháp luật, tham gia tố tụng và đại diện ngoài tố tụng trong tất cả các lĩnh vực pháp luật, như dân sự, hình sự, hành chính, trừ lĩnh vực kinh doanh, thương mại. Trợ giúp pháp lý được cung cấp trong những vụ việc trợ giúp pháp lý cụ thể liên quan trực tiếp đến quyền, lợi ích hợp pháp của người được trợ giúp pháp lý và phù hợp với quy định của Luật Trợ giúp pháp lý.
Việc cung cấp dịch vụ trợ giúp pháp lý do trợ giúp viên pháp lý, luật sư thực hiện trợ giúp pháp lý, tư vấn viên pháp luật, cộng tác viên trợ giúp pháp lý thực hiện. Tổ chức cung cấp dịch vụ trợ giúp pháp lý bao gồm 63 trung tâm trợ giúp pháp lý nhà nước (đây là đơn vị sự nghiệp công lập trực thuộc sở tư pháp, do Ủy ban nhân dân cấp tỉnh thành lập) và các trung tâm này có thể có chi nhánh được thành lập ở các huyện hoặc liên huyện theo quy định; các tổ chức tham gia trợ giúp pháp lý. Các trung tâm trợ giúp pháp lý nhà nước cung cấp dịch vụ trong phạm vi khi các vụ việc trợ giúp pháp lý xảy ra ở địa phương hoặc người được trợ giúp pháp lý đang cư trú tại địa phương hoặc vụ việc trợ giúp pháp lý do cơ quan có thẩm quyền về trợ giúp pháp lý ở Trung ương yêu cầu.
Người cao tuổi có khó khăn về tài chính và người cao tuổi thuộc diện được trợ giúp pháp lý khác có thể tự mình hoặc thông qua người thân, cơ quan, người tiến hành tố tụng hoặc cơ quan, tổ chức, cá nhân khác yêu cầu trợ giúp pháp lý. Khi yêu cầu trợ giúp pháp lý, cần nộp đơn yêu cầu trợ giúp pháp lý, giấy tờ chứng minh là người được trợ giúp pháp lý và các giấy tờ, tài liệu liên quan đến vụ việc trợ giúp pháp lý. Hồ sơ yêu cầu trợ giúp pháp lý của người cao tuổi có khó khăn về tài chính có thể được nộp trực tiếp tại trụ sở tổ chức thực hiện trợ giúp pháp lý hoặc gửi hồ sơ qua dịch vụ bưu chính hoặc gửi hồ sơ qua fax, hình thức điện tử. Giấy tờ chứng minh là người cao tuổi có khó khăn về tài chính gồm một trong các loại giấy tờ sau: Quyết định hưởng trợ cấp xã hội hàng tháng; quyết định tiếp nhận đối tượng vào chăm sóc, nuôi dưỡng tại nhà xã hội, cơ sở bảo trợ xã hội hoặc Giấy chứng nhận hộ cận nghèo kèm theo giấy tờ hợp pháp do cơ quan có thẩm quyền cấp xác định người có tên trong giấy là người cao tuổi; các loại giấy tờ hợp pháp khác do cơ quan có thẩm quyền cấp xác định được người thuộc diện trợ giúp pháp lý theo quy định của pháp luật trợ giúp pháp lý. Trong trường hợp những người thuộc diện được trợ giúp pháp lý bị thất lạc các giấy tờ nêu trên thì phải có xác nhận của cơ quan có thẩm quyền đã cấp giấy tờ đó.
Một số kết quả trợ giúp pháp lý cho người cao tuổi trong thời gian qua
Một trong những mục tiêu quan trọng được đặt ra tại Quyết định số 2156/QĐ-TTg ngày 21/12/20221 của Thủ tướng Chính phủ phê duyệt Chương trình hành động quốc gia về người cao tuổi giai đoạn 2021 – 2030 là có ít nhất 80% người cao tuổi có khó khăn về tài chính, bị bạo lực, bạo hành được cung cấp dịch vụ trợ giúp pháp lý theo quy định của pháp luật trợ giúp pháp lý khi có nhu cầu giai đoạn 2022-2025 và ít nhất 90% người cao tuổi có khó khăn về tài chính, bị bạo lực, bạo hành được cung cấp dịch vụ trợ giúp pháp lý theo quy định của pháp luật trợ giúp pháp lý khi có nhu cầu giai đoạn 2026-2030. Trên cơ sở Chương trình hành động quốc gia về người cao tuổi do Thủ tướng Chính phủ phê duyệt, ngày 10/6/2022, Bộ trưởng Bộ Tư pháp đã ban hành Quyết định số 1334/QĐ-BTP về việc ban hành kế hoạch triển khai thực hiện chính sách trợ giúp pháp lý đối với người cao tuổi, người cao tuổi có khó khăn về tài chính giai đoạn 2022 – 2030. Đến nay, ở hầu hết các địa phương đều đã ban hành văn bản triển khai thực hiện chính sách trợ giúp pháp lý cho người cao tuổi, người cao tuổi có khó khăn về tài chính giai đoạn 2022-2030.
Trong thời gian qua, người cao tuổi đã được tiếp cận quyền được trợ giúp pháp lý thông qua nhiều cách thức khác nhau như thông qua hoạt động giải thích, thông tin, thông báo của các cơ quan tiến hành tố tụng, người thực hiện trợ giúp pháp lý trực tại tòa án nhân dân hoặc trực điện thoại, trực điện thoại 24/24 trong điều tra hình sự…. nhiều người cao tuổi đã tiếp cận được dịch vụ trợ giúp pháp lý sớm. Hoặc người cao tuổi được các cơ quan nhà nước khác, tổ chức đoàn thể, người có uy tín trong cộng đồng như già làng, trưởng bản, trưởng thôn... giải thích về quyền được trợ giúp pháp lý và giới thiệu đến tổ chức thực hiện trợ giúp pháp lý. Người cao tuổi còn biết đến quyền được trợ giúp pháp lý của mình thông qua các lớp tập huấn, hội nghị, hội thảo, các đợt truyền thông về trợ giúp pháp lý; thông qua tờ gấp, tờ rơi, cẩm nang trợ giúp pháp lý; bảng tin, hộp tin trợ giúp pháp lý; thông qua các chương trình phóng sự, phim diễn án được phát sóng rộng rãi qua đài phát thanh, đài truyền hình; thông qua Cổng thông tin điện tử Bộ Tư pháp, Trang thông tin điện tử trợ giúp pháp lý Việt Nam và các Trang thông tin điện tử của Sở Tư pháp tỉnh, thành phố trực thuộc Trung ương, chỉ dẫn trợ giúp pháp lý từ Trang thông tin điện tử của Tòa án nhân dân…
Kết quả, theo số liệu thống kê báo cáo 6 tháng năm 2024, các tổ chức thực hiện trợ giúp pháp lý trong cả nước đã thực hiện được 545 vụ việc trợ giúp pháp lý trong các lĩnh vực hình sự, dân sự, hành chính cho người cao tuổi có khó khăn về tài chính, trong đó phân loại theo hình thức trợ giúp pháp lý gồm: tham gia tố tụng 241 vụ việc, tư vấn pháp luật 292 vụ việc, đại diện ngoài tố tụng 12 vụ việc.
Qua báo cáo của địa phương, các vụ việc được thực hiện đều bảo đảm chất lượng, nhiều vụ việc quan điểm bào chữa, bảo vệ của người thực hiện trợ giúp pháp lý được các cơ quan tiến hành tố tụng chấp nhận và đánh giá cao, góp phần bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của người cao tuổi có khó khăn về tài chính. Số liệu trên là số liệu trợ giúp pháp lý cho người cao tuổi có khó khăn về tài chính, số liệu này mới chỉ phản ánh một phần số vụ việc trợ giúp pháp lý cho người cao tuổi. Bởi vì ngoài trường hợp người cao tuổi có khó khăn về tài chính thì người cao tuổi cũng đồng thời thuộc các diện trợ giúp pháp lý khác và được thống kê ở diện trợ giúp pháp lý khác, ví dụ như hộ nghèo hoặc người dân tộc thiểu số cư trú ở vùng có điều kiện kinh tế - xã hội đặc biệt khó khăn….
Có thể nói rằng, để đạt được những kết quả như trên, công tác bảo vệ, chăm sóc, phát huy vai trò người cao tuổi tại các địa phương luôn nhận được sự quan tâm của các cấp, ngành từ Trung ương đến địa phương nên hoạt động trợ giúp pháp lý cho người cao tuổi có khó khăn về tài chính và người cao tuổi thuộc diện được trợ giúp pháp lý khác ngày càng được quan tâm, tạo điều kiện tiếp cận dịch vụ trợ giúp pháp lý miễn phí của nhà nước… Thông qua việc được cung cấp dịch vụ tư vấn pháp luật, cử người tham gia tố tụng hoặc đại diện ngoài tố tụng, trợ giúp pháp lý giúp người được trợ giúp pháp lý sử dụng pháp luật để bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của mình. Chính vì vậy, hoạt động trợ giúp pháp lý đã góp phần bảo đảm bình đẳng giữa các nhóm người trong xã hội, nhất là những người nghèo, người yếu thế trong xã hội hoặc không có điều kiện tiếp cận, sử dụng pháp luật để bảo đảm quyền con người, quyền công dân trong tiếp cận công lý và bình đẳng trước pháp luật.
Bên cạnh những kết quả đạt được, những thuận lợi trong công tác trợ giúp pháp lý cho người cao tuổi thì vẫn còn những khó khăn, hạn chế nhất định trong công tác này, có thể kể đến như:
Quy định về quyền của người cao tuổi chưa đồng bộ với quy định Luật Trợ giúp pháp lý, cụ thể hiện nay, Luật Người cao tuổi chưa quy định về quyền được trợ giúp pháp lý của người cao tuổi. Thực tế vẫn còn nhiều người cao tuổi chưa biết đến quyền được trợ giúp pháp lý, nhất là những người thuộc diện được trợ giúp pháp lý, do đó khi họ gặp vướng mắc pháp luật, tranh chấp pháp lý họ không biết Trung tâm trợ giúp pháp lý nhà nước hoặc các tổ chức tham gia trợ giúp pháp lý khác để yêu cầu và được thụ hưởng dịch vụ trợ giúp pháp lý miễn phí. Do đó, trong thời gian qua vẫn còn có tình trạng bỏ sót người cao tuổi thuộc diện được trợ giúp pháp lý có nhu cầu giúp đỡ pháp luật, nhất là trong tham gia tố tụng. Số lượng vụ việc trợ giúp pháp lý, nhất là số lượng vụ việc trợ giúp pháp lý tham gia tố tụng vẫn còn thấp.
Một số giải pháp bảo đảm quyền được trợ giúp pháp lý cho người cao tuổi trong thời gian tơi
Theo dự báo của Tổng cục Thống kê, đến năm 2036 nhóm dân số từ 65 tuổi trở lên sẽ chiếm khoảng 14,17% tổng dân số. Khi đó Việt Nam sẽ bước vào giai đoạn dân số già. Tỷ lệ và số lượng người cao tuổi Việt Nam sẽ tăng lên nhanh chóng trong những năm tới, do đó có thể dự đoán được số lượng người cao tuổi thuộc diện được trợ giúp pháp lý sẽ gia tăng trong thời gian tới. Nhằm phát huy những kết quả tích cực và khắc phục những khó khăn, hạn chế trên, thời gian tới, cần triển khai một số giải pháp bảo đảm quyền được trợ giúp pháp lý cho người cao tuổi sau đây:
- Đề nghị tổng kết Luật Người cao tuổi 2009; nghiên cứu, sửa đổi Luật Người cao tuổi, trong đó có quy định về quyền của người cao tuổi, theo hướng bổ sung quyền được trợ giúp pháp lý miễn phí cho người cao tuổi có khó khăn về tài chính theo quy định của Luật Trợ giúp pháp lý để bảo đảm tính đồng bộ, thống nhất trong hệ thống pháp luật.
- Đề nghị nghiên cứu, sửa đổi Nghị định số 144/2017/NĐ-CP ngày 15/12/2017 của Chính phủ quy định chi tiết một số điều của Luật Trợ giúp pháp lý theo hướng mở rộng điều kiện có khó khăn về tài chính của nhóm người quy định tại khoản 7 Điều 7 Luật Trợ giúp pháp lý (trong đó có người cao tuổi). Cụ thể có thể nghiên cứu theo hướng, sửa đổi Điều 2 Nghị định thành: Điều kiện có khó khăn về tài chính là người thuộc hộ cận nghèo, người được hưởng trợ cấp xã hội hàng tháng, người thuộc hộ mới thoát nghèo, hộ có mức sống trung bình làm nông nghiệp, diêm nghiệp, lâm nghiệp, ngư nghiệp, người lao động có thu nhập thấp, người có khó khăn đột xuất… Việc mở rộng thêm điều kiện có khó khăn về tài chính nhằm mở rộng quyền được trợ giúp pháp lý cho nhóm người thuộc quy định tại khoản 7 Điều 7 Luật Trợ giúp pháp lý (trong đó có người cao tuổi, người khuyết tật, nạn nhân trong vụ việc bạo lực gia đình….). Điều này hoàn toàn phù hợp với tình hình thực tiễn, đồng thời để triển khai nội dung “mở rộng diện người được trợ giúp pháp lý phù hợp với điều kiện của đất nước” theo yêu cầu tại mục 7 Phần IV Nghị quyết số 27-NQ/TW ngày 9/11/2022 của Hội nghị lần thứ sáu Ban Chấp hành Trung ương Đảng khóa XIII về tiếp tục xây dựng và hoàn thiện nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa trong giai đoạn mới.
- Tiếp tục triển khai hiệu quả Chương trình hành động quốc gia về người cao tuổi giai đoạn 2021 - 2030 được ban hành theo Quyết định số 2156/QĐ-TTg ngày 21/12/2021 của Thủ tướng Chính phủ, Quyết định số 1334/QĐ-BTP về việc ban hành kế hoạch triển khai thực hiện chính sách trợ giúp pháp lý đối với người cao tuổi, người cao tuổi có khó khăn về tài chính giai đoạn 2022 – 2030 theo hướng tập trung thực hiện vụ việc trợ giúp pháp lý nhất là vụ việc trợ giúp pháp lý bằng hình thức tham gia tố tụng, đặc biệt trong các vụ việc người cao tuổi bị bạo lực, bạo hành, bị ngược đãi. Tiếp tục nâng cao chất lượng, hiệu quả vụ việc trợ giúp pháp lý đối với người cao tuổi có khó khăn về tài chính và người cao tuổi thuộc diện được trợ giúp pháp lý khác; nâng cao hiệu quả của công tác truyền thông về quyền được trợ giúp pháp lý; đơn giản hóa thủ tục hành chính trong lĩnh vực trợ giúp pháp lý; tăng cường ứng dụng công nghệ thông tin, đặc biệt là dịch vụ công trực tuyến; chia sẻ kết nối dữ liệu với các cơ quan có liên quan nhằm giúp người cao tuổi có khó khăn về tài chính và người cao tuổi thuộc diện được trợ giúp pháp lý khác tăng cường khả năng tiếp cận dịch vụ pháp lý miễn phí theo quy định của pháp luật.
Bên cạnh đó, tăng cường tập huấn nâng cao kiến thức và kỹ năng nghề nghiệp cho người thực hiện trợ giúp pháp lý khi thực hiện trợ giúp pháp lý cho những đối tượng đặc thù trong đó có người cao tuổi thuộc diện được trợ giúp pháp lý; nâng cao quả công tác phối hợp giữa các cơ quan, tổ chức, nhất là các cơ quan tiến hành tố tụng, với chính quyền cơ sở, các hội của người cao tuổi trong việc giới thiệu nhu cầu trợ giúp pháp lý. Triển khai hiệu quả cơ chế người thực hiện trợ giúp pháp lý trực ở trụ sở tòa án nhân dân hoặc trực qua điện thoại, cơ quan điều tra, nhà tạm giam, tạm giữ... giúp người cao tuổi là người bị tạm giữ, bị can, bị cáo, đương sự được tiếp cận sớm với trợ giúp pháp lý./.
Lan Trinh
