Một vài kết quả sau 11 năm triển khai Luật Phòng, chống mua bán người trong lĩnh vực trợ giúp pháp lý và đề xuất sửa đổi
Mua bán người được Liên Hợp quốc xác định là một trong bốn loại tội phạm nguy hiểm nhất, được đưa vào “Chương trình phòng, chống tội phạm toàn cầu” và ngày 30/7 hàng năm được chọn là “Ngày thế giới phòng, chống mua bán người”. Tội phạm về mua bán người được các quốc gia trên thế giới lên án và tích cực hợp tác quốc tế trong phòng ngừa, đấu tranh cũng như hỗ trợ những nạn nhân bị mua bán.
Ở nước ta, trong những năm gần đây, tình hình tội phạm mua bán người có xu hướng gia tăng cả về số vụ, số đối tượng, số nạn nhân bị mua bán và đã gây ra những hậu quả nặng nề cho xã hội, bức xúc trong nhân dân. Việc phòng ngừa, đấu tranh chống tội phạm mua bán người luôn được Đảng, Nhà nước đặc biệt quan tâm và sự vào cuộc của cả hệ thống chính trị, tiến hành trên rất nhiều lĩnh vực. Bên cạnh những nỗ lực phòng ngừa, đấu tranh với tội phạm mua bán người thì việc hỗ trợ các nạn nhân của mua, bán người trong thời gian qua cũng được Đảng, Nhà nước và Chính phủ dành nhiều sự quan tâm. Trong bối cảnh Chính phủ đang tổng kết, nghiên cứu, sửa đổi Luật Phòng, chống mua bán người, tác giả gửi đến Quý bạn đọc một vài kết quả sau 11 năm triển khai Luật Phòng, chống mua bán người trong lĩnh vực trợ giúp pháp lý và một số đề xuất sửa đổi.
- Một số nội dung về Luật Phòng chống mua bán người có liên quan lĩnh vực trợ giúp pháp lý
Luật Phòng, chống mua bán người được Quốc hội khóa XII, kỳ họp thứ IX thông qua ngày 29/3/2011, có hiệu lực thi hành kể từ ngày 01/01/2012. Luật Phòng, chống mua bán người quy định nạn nhân mua bán người là người bị xâm hại bởi hành vi quy định tại các khoản 1, 2 và 3 Điều 3 Luật này. Căn cứ để xác định nạn nhân cụ thể tại Điều 5 Nghị định 62/2012/NĐ-CP ngày 13/8/2012 quy định căn cứ xác định nạn nhân bị mua bán và bảo vệ an toàn cho nạn nhân, người thân thích của họ, một người được xác định là nạn nhân khi là đối tượng của các hành vi sau đây:
- Hành vi mua bán người: Coi người như một loại hàng hóa để trao đổi bằng tiền hoặc lợi ích vật chất khác;
- Hành vi chuyển giao hoặc tiếp nhận người để: Ép buộc bán dâm; ép buộc làm đối tượng sản xuất băng, đĩa hình, sách, tranh, ảnh, lịch và những hình thức khác có nội dung tuyên truyền lối sống đồi truỵ, khiêu dâm; ép buộc biểu diễn cho người khác xem thân thể mình với mục đích kích động tình dục; làm nô lệ tình dục; cưỡng bức lao động; lấy bộ phận cơ thể một cách bất hợp pháp; ép buộc đi ăn xin; ép buộc làm vợ hoặc chồng; ép buộc đẻ con trái ý muốn của họ; ép buộc thực hiện hành vi vi phạm pháp luật; vì mục đích vô nhân đạo khác; hành vi tuyển mộ, vận chuyển, chứa chấp người để thực hiện các hành vi quy định tại 02 điểm nêu trên.
Việc xác định nạn nhân luôn được ưu tiên cao nhất. Tuy nhiên nhằm bảo đảm sự an toàn của nạn nhân thì cần có các biện pháp bảo vệ họ. Sau khi xác định nạn nhân là người lớn hay trẻ em, thì cần thực hiện biện pháp cần thiết hỗ trợ họ theo chuẩn mực tư pháp và các thực hành tốt nhất. Để chứng minh một người là nạn nhân thì chỉ cần có một trong số 04 loại giấy tờ, tài liệu chứng nhận một người là nạn nhân, đó là: Giấy xác nhận nạn nhân của cơ quan Công an cấp huyện trong trường hợp có đủ điều kiện xác định là nạn nhân khi thực hiện việc xác minh theo yêu cầu của Phòng LĐTBXH quy định tại khoản 4 Điều 24 của Luật PCMBN; giấy xác nhận nạn nhân của cơ quan Công an, Bộ đội Biên phòng, Cảnh sát biển đã giải cứu nạn nhân theo quy định tại Điều 25 của Luật PCMBN; giấy xác nhận là người bị hại trong vụ án MBN của CQĐT, cơ quan được giao nhiệm vụ tiến hành một số hoạt động điều tra, VKSND, TAND; giấy tờ, tài liệu do cơ quan nước ngoài cấp đã được cơ quan đại diện Việt Nam ở nước ngoài hoặc Bộ Ngoại giao Việt Nam hợp pháp hoá lãnh sự chứng minh người đó là nạn nhân.
Các chính sách bảo vệ cho nạn nhân như sau: Các biện pháp bảo vệ an toàn cho nạn nhân và người thân thích của họ (gồm Vợ, chồng, cha đẻ, mẹ đẻ, cha nuôi, mẹ nuôi, cha kế, mẹ kế, con đẻ, con nuôi, cha mẹ bên vợ hoặc bên chồng, anh ruột, chị ruột, em ruột, ông nội, bà nội, ông ngoại, bà ngoại, cháu nội, cháu ngoại của nạn nhân) như sau: Bố trí nơi tạm lánh khi nạn nhân, người thân thích của họ có nguy cơ bị xâm hại đến tính mạng, sức khỏe; giữ bí mật về nơi cư trú, nơi làm việc, học tập của nạn nhân và người thân thích của họ; các biện pháp ngăn chặn hành vi xâm hại hoặc đe dọa xâm hại đến tính mạng, sức khỏe, danh dự, nhân phẩm và tài sản của nạn nhân, người thân thích của họ theo quy định của pháp luật; các biện pháp bảo vệ khác theo quy định của pháp luật về tố tụng hình sự; cơ quan, tổ chức, cá nhân có trách nhiệm giữ bí mật các thông tin về nạn nhân, trừ trường hợp pháp luật có quy định khác; tòa án xem xét, quyết định việc xét xử kín đối với vụ án mua bán người theo yêu cầu của nạn nhân hoặc người đại diện hợp pháp của nạn nhân.
Các chính sách hỗ trợ cho nạn nhân như sau: Bên cạnh đó, Luật Phòng, chống mua bán người cũng đã dành một chương quy định cụ thể về việc hỗ trợ nạn nhân bị mua bán như sau: Nạn nhân là công dân Việt Nam, người không quốc tịch thường trú ở Việt Nam, thì tùy trường hợp quy định tại các Điều 33, 34, 35, 36, 37 và 38 của Luật này được hưởng các hỗ trợ sau đây: (1) hỗ trợ nhu cầu thiết yếu và chi phí đi lại; (2) hỗ trợ y tế; (3) trợ giúp pháp lý; (4) hỗ trợ học văn hóa, học nghề; (5) trợ cấp khó khăn ban đầu, hỗ trợ vay vốn. Đối với nạn nhân là người nước ngoài bị mua bán tại Việt Nam, người chưa thành niên đi cùng nạn nhân thì tùy trường hợp được hưởng các chế độ hỗ trợ quy định.
Như vậy, trợ giúp pháp lý[1] là một trong những biện pháp hỗ trợ cho nạn nhân bị mua bán. Theo đó, nạn nhân được tư vấn pháp luật để phòng ngừa bị mua bán trở lại và được trợ giúp pháp lý để làm thủ tục đăng ký hộ khẩu, hộ tịch, nhận chế độ hỗ trợ, yêu cầu bồi thường thiệt hại, tham gia tố tụng và các thủ tục pháp lý khác có liên quan đến vụ việc mua bán người. Trình tự, thủ tục trợ giúp pháp lý được thực hiện theo quy định của pháp luật về trợ giúp pháp lý. Việc trợ giúp về mặt pháp lý rất có ý nghĩa đối với nạn nhân bởi họ thường gặp phải nhiều khó khăn trong việc làm các thủ tục pháp lý cần thiết để ổn định cuộc sống sau khi trở về như: đăng ký hộ khẩu, đăng ký khai sinh cho con,..hoặc khi phải tham gia tố tụng với tư cách là người bị hại, người làm chứng trong vụ án mua bán người.
II. Kết quả 11 năm triển khai Luật Phòng chống mua bán người trong lĩnh vực trợ giúp pháp lý
- Hành vi mua bán người: Coi người như một loại hàng hóa để trao đổi bằng tiền hoặc lợi ích vật chất khác;
- Hành vi chuyển giao hoặc tiếp nhận người để: Ép buộc bán dâm; ép buộc làm đối tượng sản xuất băng, đĩa hình, sách, tranh, ảnh, lịch và những hình thức khác có nội dung tuyên truyền lối sống đồi truỵ, khiêu dâm; ép buộc biểu diễn cho người khác xem thân thể mình với mục đích kích động tình dục; làm nô lệ tình dục; cưỡng bức lao động; lấy bộ phận cơ thể một cách bất hợp pháp; ép buộc đi ăn xin; ép buộc làm vợ hoặc chồng; ép buộc đẻ con trái ý muốn của họ; ép buộc thực hiện hành vi vi phạm pháp luật; vì mục đích vô nhân đạo khác; hành vi tuyển mộ, vận chuyển, chứa chấp người để thực hiện các hành vi quy định tại 02 điểm nêu trên.
Việc xác định nạn nhân luôn được ưu tiên cao nhất. Tuy nhiên nhằm bảo đảm sự an toàn của nạn nhân thì cần có các biện pháp bảo vệ họ. Sau khi xác định nạn nhân là người lớn hay trẻ em, thì cần thực hiện biện pháp cần thiết hỗ trợ họ theo chuẩn mực tư pháp và các thực hành tốt nhất. Để chứng minh một người là nạn nhân thì chỉ cần có một trong số 04 loại giấy tờ, tài liệu chứng nhận một người là nạn nhân, đó là: Giấy xác nhận nạn nhân của cơ quan Công an cấp huyện trong trường hợp có đủ điều kiện xác định là nạn nhân khi thực hiện việc xác minh theo yêu cầu của Phòng LĐTBXH quy định tại khoản 4 Điều 24 của Luật PCMBN; giấy xác nhận nạn nhân của cơ quan Công an, Bộ đội Biên phòng, Cảnh sát biển đã giải cứu nạn nhân theo quy định tại Điều 25 của Luật PCMBN; giấy xác nhận là người bị hại trong vụ án MBN của CQĐT, cơ quan được giao nhiệm vụ tiến hành một số hoạt động điều tra, VKSND, TAND; giấy tờ, tài liệu do cơ quan nước ngoài cấp đã được cơ quan đại diện Việt Nam ở nước ngoài hoặc Bộ Ngoại giao Việt Nam hợp pháp hoá lãnh sự chứng minh người đó là nạn nhân.
Các chính sách bảo vệ cho nạn nhân như sau: Các biện pháp bảo vệ an toàn cho nạn nhân và người thân thích của họ (gồm Vợ, chồng, cha đẻ, mẹ đẻ, cha nuôi, mẹ nuôi, cha kế, mẹ kế, con đẻ, con nuôi, cha mẹ bên vợ hoặc bên chồng, anh ruột, chị ruột, em ruột, ông nội, bà nội, ông ngoại, bà ngoại, cháu nội, cháu ngoại của nạn nhân) như sau: Bố trí nơi tạm lánh khi nạn nhân, người thân thích của họ có nguy cơ bị xâm hại đến tính mạng, sức khỏe; giữ bí mật về nơi cư trú, nơi làm việc, học tập của nạn nhân và người thân thích của họ; các biện pháp ngăn chặn hành vi xâm hại hoặc đe dọa xâm hại đến tính mạng, sức khỏe, danh dự, nhân phẩm và tài sản của nạn nhân, người thân thích của họ theo quy định của pháp luật; các biện pháp bảo vệ khác theo quy định của pháp luật về tố tụng hình sự; cơ quan, tổ chức, cá nhân có trách nhiệm giữ bí mật các thông tin về nạn nhân, trừ trường hợp pháp luật có quy định khác; tòa án xem xét, quyết định việc xét xử kín đối với vụ án mua bán người theo yêu cầu của nạn nhân hoặc người đại diện hợp pháp của nạn nhân.
Các chính sách hỗ trợ cho nạn nhân như sau: Bên cạnh đó, Luật Phòng, chống mua bán người cũng đã dành một chương quy định cụ thể về việc hỗ trợ nạn nhân bị mua bán như sau: Nạn nhân là công dân Việt Nam, người không quốc tịch thường trú ở Việt Nam, thì tùy trường hợp quy định tại các Điều 33, 34, 35, 36, 37 và 38 của Luật này được hưởng các hỗ trợ sau đây: (1) hỗ trợ nhu cầu thiết yếu và chi phí đi lại; (2) hỗ trợ y tế; (3) trợ giúp pháp lý; (4) hỗ trợ học văn hóa, học nghề; (5) trợ cấp khó khăn ban đầu, hỗ trợ vay vốn. Đối với nạn nhân là người nước ngoài bị mua bán tại Việt Nam, người chưa thành niên đi cùng nạn nhân thì tùy trường hợp được hưởng các chế độ hỗ trợ quy định.
Như vậy, trợ giúp pháp lý[1] là một trong những biện pháp hỗ trợ cho nạn nhân bị mua bán. Theo đó, nạn nhân được tư vấn pháp luật để phòng ngừa bị mua bán trở lại và được trợ giúp pháp lý để làm thủ tục đăng ký hộ khẩu, hộ tịch, nhận chế độ hỗ trợ, yêu cầu bồi thường thiệt hại, tham gia tố tụng và các thủ tục pháp lý khác có liên quan đến vụ việc mua bán người. Trình tự, thủ tục trợ giúp pháp lý được thực hiện theo quy định của pháp luật về trợ giúp pháp lý. Việc trợ giúp về mặt pháp lý rất có ý nghĩa đối với nạn nhân bởi họ thường gặp phải nhiều khó khăn trong việc làm các thủ tục pháp lý cần thiết để ổn định cuộc sống sau khi trở về như: đăng ký hộ khẩu, đăng ký khai sinh cho con,..hoặc khi phải tham gia tố tụng với tư cách là người bị hại, người làm chứng trong vụ án mua bán người.
II. Kết quả 11 năm triển khai Luật Phòng chống mua bán người trong lĩnh vực trợ giúp pháp lý
1. Quyền được trợ giúp pháp lý cho nạn nhân bị mua bán người
Trong lĩnh vực TGPL quyền được trợ giúp cho nạn nhân bị mua bán người theo từng giai đoạn có khác nhau, cụ thể như sau:
Luật Trợ giúp pháp lý 2006 không có quy định nạn nhân bị mua bán được trợ giúp pháp lý. Tuy vậy, Cục Trợ giúp pháp lý đã tham mưu cho Bộ Tư pháp xây dựng và trình Chính phủ ban hành Nghị định số 14/2013/NĐ-CP ngày 05/2/2013 của Chính phủ sửa đổi, bổ sung một số điều của Nghị định số 07/2007/NĐ-CP ngày 12/01/2007 của Chính phủ quy định chi tiết và hướng dẫn thi hành một số điều của Luật Trợ giúp pháp lý năm 2006, trong đó bổ sung đối tượng “Nạn nhân theo quy định của pháp luật phòng, chống mua bán người” thuộc diện được trợ giúp pháp lý để phù hợp với quy định của Luật Phòng, chống mua bán người và các điều ước quốc tế mà Việt Nam là thành viên. Tiếp đó, Cục Trợ giúp pháp lý tham mưu cho Bộ trưởng Bộ Tư pháp ban hành Thông tư số 11/2014/TT-BTP ngày 17/4/2014 quy định về bảo đảm bình đẳng giới trong trợ giúp pháp lý. Theo đó, khi người được trợ giúp pháp lý là người mẹ, trẻ em gái, nạn nhân bạo lực gia đình, nạn nhân bị mua bán, nạn nhân bị xâm hại tình dục có yêu cầu được trợ giúp pháp lý thì tổ chức thực hiện trợ giúp pháp lý, người thực hiện trợ giúp pháp lý tiến hành các hoạt động nghiệp vụ để tạo điều kiện thuận lợi tối đa cho những đối tượng “dễ bị tổn thương” này.
Năm 2017, Bộ Tư pháp (Cục Trợ giúp pháp lý) đã tham mưu Chính phủ trình Quốc hội thông qua Luật Trợ giúp pháp lý năm 2017 (thay thế Luật Trợ giúp pháp lý 2006), trong đó bổ sung quy định nạn nhân của hành vi mua bán người có khó khăn về tài chính được trợ giúp pháp lý[2]. Ngày 15/11/2017, Cục cũng đã tham mưu Bộ Tư pháp ban hành các Thông tư: Thông tư số 08/2017/TT-BTP ngày 15/11/2017 của Bộ trưởng Bộ Tư pháp quy định chi tiết một số điều của Luật Trợ giúp pháp lý và hướng dẫn giấy tờ trong hoạt động trợ giúp pháp lý quy định rõ những giấy tờ cần có để chứng minh là nạn nhân của hành vi mua bán người có khó khăn về tài chính; Thông tư số 12/2018/TT-BTP ngày 28/8/2018 của Bộ trưởng Bộ Tư pháp hướng dẫn một số hoạt động nghiệp vụ trợ giúp pháp lý và quản lý chất lượng vụ việc trợ giúp pháp lý để bảo đảm việc thực hiện trợ giúp pháp lý có chất lượng, đúng quy định cho đối tượng này; Thông tư số 03/2020/TT-BTP ngày 28/4/2020 ban hành Quy tắc nghề nghiệp trợ giúp pháp lý, trong đó có quy định giữ bí mật thông tin về vụ việc trợ giúp pháp lý; về người được trợ giúp pháp lý mà mình biết được trong quá trình thực hiện trợ giúp pháp lý và ngay cả khi vụ việc trợ giúp pháp lý đã kết thúc nhằm bảo vệ tốt nhất quyền và lợi ích hợp pháp của người được trợ giúp pháp lý. Các văn bản nói trên đã tạo hành lang pháp lý thuận lợi cho các tổ chức trợ giúp pháp lý và người thực hiện trợ giúp pháp lý kịp thời cung cấp dịch vụ pháp lý miễn phí, bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của nạn nhân bị mua bán thuộc diện được trợ giúp pháp lý.
Tổ chức triển khai thực hiện nhiệm vụ được giao trong Luật Phòng, chống mua bán người và trên cơ sở Quyết định số 193/QĐ-TTg ngày 09/2/2021 của Thủ tướng Chính phủ phê duyệt Chương trình phòng, chống mua bán người giai đoạn 2021-2025 và định hướng đến năm 2030, Bộ Tư pháp ban hành Quyết định số 1418/QĐ-BTP ngày 13/9/2021 phê duyệt Kế hoạch triển khai Chương trình phòng, chống mua bán người của Bộ Tư pháp giai đoạn 2021-2025 và định hướng đến năm 2030, Cục Trợ giúp pháp lý đã tham mưu Bộ Tư pháp ban hành các văn bản hướng dẫn, chỉ đạo các địa phương tập trung, đẩy mạnh hơn nữa nhiệm vụ của ngành Tư pháp về cung cấp dịch vụ trợ giúp pháp lý có chất lượng cho nạn nhân bị mua bán thuộc diện được trợ giúp pháp lý (Công văn số 391/BTP-TGPL ngày 14/02/2022; Công văn số 208/CTGPL-TC&QLCL ngày 09/5/2022...).
Đồng thời, Cục Trợ giúp pháp lý đã thường xuyên triển khai công tác quản lý, hướng dẫn các Trung tâm trợ giúp pháp lý nhà nước và các tổ chức thực hiện trợ giúp pháp lý tập trung thực hiện trợ giúp pháp lý cho nạn nhân bị mua bán theo quy định của pháp luật thông qua các đợt kiểm tra, hướng dẫn nghiệp vụ, tập huấn kỹ năng cho đội ngũ người thực hiện trợ giúp pháp lý bằng hình thức trực tiếp kết hợp trực tuyến, kịp thời chỉ đạo các Trung tâm trợ giúp pháp lý nhà nước các tỉnh/thành phố tăng cường phối hợp với các cơ quan tiến hành tố tụng, các cơ quan có liên quan khác để giới thiệu, chuyển gửi vụ việc cho Trung tâm, tăng cường thực hiện vụ việc trợ giúp pháp lý, đặc biệt là các vụ việc tố tụng cho người được trợ giúp pháp lý (trong đó có nạn nhân của hành vi mua bán người có khó khăn về tài chính),…qua đó giúp người được trợ giúp pháp lý bảo đảm quyền và lợi ích hợp pháp của mình.
2. Một số kết quả sau 11 năm triển khai thực hiện Luật Phòng, chống mua bán người trong lĩnh vực trợ giúp pháp lý
Sau 11 năm tổ chức triển khai thi hành Luật Phòng, chống mua bán người và Luật Trợ giúp pháp lý, các văn bản quy định chi tiết, hướng dẫn thi hành, hoạt động trợ giúp pháp lý đã đạt được một số kết quả đáng ghi nhận sau đây:
- Tổ chức, người thực hiện trợ giúp pháp lý cho nạn nhân bị mua bán thuộc diện được trợ giúp pháp lý được tăng cường
Tại Điều 10 và Điều 11 Luật Trợ giúp pháp lý đã quy định tổ chức thực hiện trợ giúp pháp lý cho người được trợ giúp pháp lý, trong đó có nạn nhân bị mua bán thuộc diện được trợ giúp pháp lý bao gồm: Trung tâm trợ giúp pháp lý nhà nước và các tổ chức tham gia trợ giúp pháp lý. Trung tâm trợ giúp pháp lý nhà nước là đơn vị sự nghiệp công lập thuộc Sở Tư pháp, do Uỷ ban nhân dân cấp tỉnh thành lập, có tư cách pháp nhân, có con dấu, trụ sở và tài khoản riêng. Tổ chức tham gia trợ giúp pháp lý gồm tổ chức ký hợp đồng thực hiện trợ giúp pháp lý và tổ chức đăng ký tham gia trợ giúp pháp lý với Sở Tư pháp. Các tổ chức tham gia trợ giúp pháp lý có thể là tổ chức hành nghề luật sư, tổ chức tư vấn pháp luật đủ điều kiện theo quy định Luật Trợ giúp pháp lý kết hợp đồng thực hiện trợ giúp pháp lý hoặc đăng ký tham gia trợ giúp pháp lý với Sở Tư pháp.
Tại Điều 17 Luật Trợ giúp pháp lý quy định người thực hiện trợ giúp pháp lý cho người được trợ giúp pháp lý, trong đó có nạn nhân bị mua bán thuộc diện được trợ giúp pháp lý bao gồm: Trợ giúp viên pháp lý (viên chức thực hiện trợ giúp pháp lý chuyên nghiệp thuộc số lượng người làm việc của Trung tâm trợ giúp pháp lý nhà nước); Luật sư thực hiện trợ giúp pháp lý theo hợp đồng với Trung tâm trợ giúp pháp lý nhà nước; luật sư thực hiện trợ giúp pháp lý theo phân công của tổ chức tham gia trợ giúp pháp lý; Tư vấn viên pháp luật có 02 năm kinh nghiệm tư vấn pháp luật trở lên làm việc tại tổ chức tham gia trợ giúp pháp lý; Cộng tác viên trợ giúp pháp lý.
Đến nay, hệ thống tổ chức thực hiện trợ giúp pháp lý được kiện toàn và tăng cường năng lực; người thực hiện trợ giúp pháp lý ngày càng được nâng cao chất lượng, tính chuyên nghiệp. Hiện nay ở trung ương, có Cục Trợ giúp pháp lý là đơn vị thuộc Bộ Tư pháp có chức năng giúp Bộ Tư pháp quản lý nhà nước và quản lý chuyên ngành về trợ giúp pháp lý. Ở địa phương có Sở Tư pháp giúp Ủy ban nhân dân cấp tỉnh quản lý nhà nước về trợ giúp pháp lý tại địa phương. Trung tâm trợ giúp pháp lý nhà nước là đơn vị sự nghiệp trực thuộc Sở Tư pháp, có tư cách pháp nhân, có con dấu, trụ sở và tài khoản riêng.
Đến hết năm 2023, theo tổng hợp báo cáo thống kê từ các địa phương, trên cả nước có 63 Trung tâm trợ giúp pháp lý nhà nước, 97 Chi nhánh, với tổng số 1228 viên chức, người lao động, trong đó có 676 trợ giúp viên pháp lý; bên cạnh đó còn có 26 tổ chức ký hợp đồng thực hiện trợ giúp pháp lý; 174 tổ chức đăng ký tham gia trợ giúp pháp lý; 32 Cộng tác viên ký hợp đồng, 643 Luật sư ký hợp đồng thực hiện trợ giúp pháp lý. Có thể nói, mặc dù số lượng người làm việc tại các Trung tâm trợ giúp pháp lý nhà nước trên toàn quốc thời gian qua không tăng nhưng chất lượng nguồn nhân lực thực hiện trợ giúp pháp lý tăng lên đáng kể. Tỷ lệ số lượng trợ giúp viên pháp lý trên tổng số người làm việc tại Trung tâm trợ giúp pháp lý nhà nước từng bước được nâng lên, số lượng người làm chuyên môn (Trợ giúp viên pháp lý và chuyên viên pháp lý) và tiêu chuẩn Trợ giúp viên pháp lý nâng cao hơn so với thời điểm triển khai Luật Trợ giúp pháp lý năm 2006. Quy định tiêu chuẩn, điều kiện trợ giúp viên pháp lý tương đồng với luật sư, hiện nay, thực tế các Trợ giúp viên pháp lý đều đã đáp ứng các yêu cầu của đào tạo nghề, hạng chức danh như phải trải qua lớp đào tạo nghề, tập sự và đạt kết quả tại kỳ kiểm tra hết tập sự do Bộ Tư pháp tổ chức mới được bổ nhiệm chức danh và hành nghề. Đến nay, trợ giúp viên pháp lý đã trở thành đội ngũ nòng cốt trong việc cung cấp dịch vụ công thiết yếu trợ giúp pháp lý và số lượng vụ việc tham gia tố tụng của Trợ giúp viên pháp lý tăng hằng năm.
Để nâng cao năng lực cho đội ngũ người thực hiện trợ giúp pháp lý trên toàn quốc nhằm đáp ứng yêu cầu trợ giúp pháp lý ngày càng cao của người dân, hàng năm, Bộ Tư pháp thường xuyên tổ chức các lớp tập huấn, bồi dưỡng kiến thức pháp luật, kỹ năng thực hiện trợ giúp pháp lý, trong đó, tập trung vào các kỹ năng tham gia tố tụng hình sự, dân sự, hành chính và các kỹ năng thực hiện trợ giúp pháp lý cho các nhóm người yếu thế, dễ bị tổn thương, trong đó có nạn nhân bị mua bán thuộc diện được trợ giúp pháp lý. Ở địa phương, Sở Tư pháp các tỉnh, thành phố trực thuộc trung ương tổ chức các lớp tập huấn, bồi dưỡng kiến thức, kỹ năng thực hiện trợ giúp pháp lý cho người thực hiện trợ giúp pháp lý của địa phương. 100% trợ giúp viên pháp lý hoàn thành nghĩa vụ tập huấn nâng cao kiến thức, kỹ năng bắt buộc theo quy định.
- Kết quả thực hiện vụ việc trợ giúp pháp lý cho các nạn nhân bị mua bán
Từ giai đoạn 2013 (kể từ khi Nghị định số 14/2013/NĐ-CP ngày 05/2/2013 của Chính phủ quy định “Nạn nhân theo quy định của pháp luật phòng, chống mua bán người” được trợ giúp pháp lý) đến hết năm 2023, các tổ chức thực hiện trợ giúp pháp lý trên toàn quốc có khoảng 200 lượt nạn nhân bị mua bán thuộc diện được trợ giúp pháp lý được cung cấp dịch vụ trợ giúp pháp lý miễn phí. Ở phía Bắc, các thành phố lớn và tỉnh có đường biên giới tiếp giáp với Trung Quốc, đã thực hiện nhiều vụ việc trợ giúp pháp lý cho nạn nhân là phụ nữ, trẻ em bị buôn bán; ví dụ như: Lào Cai, Hà Nội, Hải Phòng, Hà Giang, Nghệ An, Lạng Sơn. Ở phía Nam, các hành vi buôn bán phụ nữ, trẻ em xảy ra tương đối phức tạp, nhiều vụ nghiêm trọng; ví dụ: thành phố Hồ Chí Minh, Kiên Giang, Đồng Tháp, Hậu Giang... Các số liệu trên là số liệu trợ giúp pháp lý cho nạn nhân bị mua bán có khó khăn về tài chính, số liệu này mới chỉ phản ánh một phần số lượng vụ việc trợ giúp pháp lý cho nạn nhân bị mua bán. Bởi vì ngoài trường hợp nạn nhân bị mua bán có khó khăn về tài chính thì nạn nhân cũng có thể đồng thời thuộc các diện trợ giúp pháp lý khác và được thống kê ở diện trợ giúp pháp lý khác, ví dụ như như nạn nhân bị mua bán thuộc hộ nghèo hoặc nạn nhân bị mua bán là người dân tộc thiểu số cư trú ở vùng có điều kiện kinh tế - xã hội đặc biệt khó khăn, nạn nhân bị mua bán là trẻ em….
Tất cả các vụ việc mua bán người được phát hiện ra có yêu cầu trợ giúp pháp lý đều được các Trung tâm trợ giúp pháp lý nhà nước và các tổ chức thực hiện trợ giúp pháp lý cử người thực hiện trợ giúp pháp lý có trình độ, chuyên môn phù hợp để thực hiện trợ giúp pháp lý cho họ. Qua báo cáo của các địa phương và theo dõi việc thực hiện các vụ việc trợ giúp pháp lý có thể thấy trong thời gian qua, hầu hết, các vụ việc trợ giúp pháp lý (trong đó có vụ việc trợ giúp pháp lý cho nạn nhân bị mua bán thuộc đối tượng được trợ giúp pháp lý) được đánh giá là đạt chất lượng trở lên, không có vụ việc nào bị khiếu kiện về chất lượng vụ việc trợ giúp pháp lý.
Có thể nói rằng, công tác trợ giúp pháp lý cho nạn nhân bị mua bán thời gian qua đã góp phần vào việc thực hiện các chính sách của nhà nước trong đấu tranh phòng, chống tội phạm mua bán người. Mặc dù số lượng vụ việc trợ giúp pháp lý cho nạn nhân bị mua bán còn thấp, nhất là số lượng vụ việc trợ giúp pháp lý cho nạn nhân bị mua bán có khó khăn về tài chính, nhưng thông qua các vụ việc trợ giúp pháp lý cụ thể, các tổ chức thực hiện trợ giúp pháp lý đã bảo vệ được quyền và lợi ích hợp pháp cho người được trợ giúp pháp lý, qua đó góp phần vào việc ổn định an ninh chính trị, đấu tranh phòng, chống tội phạm ở địa phương. Đồng thời, qua công tác trợ giúp pháp lý đã góp phần nâng cao nhận thức, sự quan tâm và trách nhiệm của các cơ quan, tổ chức, cá nhân đối với nhóm người dễ bị tổn thương này. Đặc biệt, qua nắm bắt thông tin báo chí, một số vụ việc được dư luận xã hội quan tâm, trong đó có nạn nhân bị mua bán là người được trợ giúp pháp lý đã được các Trung tâm trợ giúp pháp lý chủ động tiếp cận, xác minh, kịp thời cử Trợ giúp viên pháp lý để thực hiện hỗ trợ, trợ giúp pháp lý theo quy định của pháp luật nhằm bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp cho họ (ví dụ vụ “Bắt kẻ lừa bán hai cô gái về Hải Phòng để bóc lột sức lao động” (tienphong.vn.), vụ việc này được bộ đội biên phòng thành phố Hải Phòng phát hiện và đã giải cứu thành công hai cô gái quê quán huyện Cư M’gar (tỉnh Đắk Lắk) khi đang bị các đối tượng mua bán người đưa từ Bắc Ninh về Hải Phòng. Trung tâm trợ giúp pháp lý nhà nước thành phố Hải Phòng đã phối hợp với cơ quan điều tra để xác minh thông tin vụ việc).
- Truyền thông về quyền trợ giúp pháp lý cho các nạn nhân bị mua bán
Thời gian qua, ở Trung ương và địa phương đã triển khai đồng bộ các hoạt động truyền thông trên các phương tiện thông tin đại chúng về quyền được trợ giúp pháp lý cho người được trợ giúp pháp lý nói chung và nạn nhân bị mua bán nói riêng, tổ chức các chương trình truyền thông trên đài truyền thanh, truyền hình, đôn đốc địa phương tăng cường phối hợp thực hiện truyền thông về trợ giúp pháp lý.
Ở trung ương, Cục Trợ giúp pháp lý, Bộ Tư pháp tăng cường truyền thông về quyền trợ giúp pháp lý cho người dân, tiếp tục được chú trọng và đẩy mạnh với nhiều hình thức đa dạng như: phát sóng thông điệp, tiểu phẩm về trợ giúp pháp lý trên Đài Tiếng nói Việt Nam (VOV); phối hợp xây dựng, phát sóng phóng sự, phim diễn án trợ giúp pháp lý trên chuyên mục Quốc hội với cử tri, các kênh truyền hình (kênh VTV1, VTV2, VTV5, VTV8, VNEWS, …); tổ chức các đợt truyền thông điểm về trợ giúp pháp lý cho người dân, già làng, trưởng bản, người có uy tín trong cộng đồng...; biên soạn “Tài liệu hướng dẫn trợ giúp pháp lý nhạy cảm giới và phối hợp cho nạn nhân bạo lực, mua bán người”... và đã tổ chức tập huấn về các nội dung này cho Trợ giúp viên pháp lý, luật sư, người làm công tác trợ giúp pháp lý và những người có liên quan đến công tác hỗ trợ, trợ giúp pháp lý và phối hợp, chuyến tuyến dịch vụ để giúp nạn nhân tiếp cận được các dịch vụ thiết yếu một cách phù hợp, đầy đủ và kịp thời. Ngoài ra, tổ chức nhiều Hội nghị truyền thông điểm tại cơ sở, nhằm tập huấn nâng cao năng lực về trợ giúp pháp lý cho trưởng thôn, cán bộ chi hội đoàn thể, người có uy tín trong cộng đồng tại một số tỉnh/thành phố trong cả nước, trong các buổi tập huấn đó có lồng ghép hoạt động truyền thông về trợ giúp pháp lý cho nạn nhân của hành vi mua bán người.... Các hoạt động truyền thông về trợ giúp pháp lý này đã thu hút được sự quan tâm, phản hồi rất tích cực từ phía người dân và các cơ quan chức năng. Ngoài ra, trang thông tin điện tử trợ giúp pháp lý (https://tgpl.moj.gov.vn) liên tục cập nhật thông tin về tổ chức và hoạt động trợ giúp pháp lý trên phạm vi cả nước, danh sách, địa chỉ các Trung tâm trợ giúp pháp lý và Trợ giúp viên pháp lý trong cả nước để người dân biết và lựa chọn. Đến nay, đã có hàng trăm nghìn lượt truy cập Trang thông tin điện tử trợ giúp pháp lý Việt Nam.
Tại địa phương, Trung tâm trợ giúp pháp lý nhà nước các tỉnh, thành phố đã tổ chức nhiều hình thức truyền thông về quyền được trợ giúp pháp lý như: thông qua các đợt truyền thông về trợ giúp pháp lý tại cơ cở, phối hợp với Đài phát thanh, truyền hình, báo chí, phát tờ gấp pháp luật về trợ giúp pháp lý… để tuyên truyền về hoạt động trợ giúp pháp lý trong đó có lồng ghép tình hình mua bán người tại địa bàn; phổ biến về quyền được trợ giúp pháp lý cho các nạn nhân bị mua bán và giúp nạn nhân bị mua bán, thân nhân của nạn nhân bị mua bán hiểu thêm về các thủ đoạn tinh vi của loại tội phạm mua bán người, một số hình thức xử lý đối với hành vi mua bán người, đặc biệt là mua bán trẻ em, qua đó đã nâng cao được ý thức, hiểu biết pháp luật về lĩnh vực này. Ngoài ra, các địa phương cũng đã lắp đặt bảng thông tin, hộp tin trợ giúp pháp lý tại các cơ quan tiến hành tố tụng, trụ sở Ủy ban nhân dân xã, phường, thị trấn, trụ sở Nhà văn hóa,... để người dân có thể tiếp cận được quyền được trợ giúp pháp lý của mình. Một số Trung tâm xây dựng Trang thông tin điện tử riêng về TGPL (Bình Định, Hải Phòng...). Đa số các Trung tâm phối hợp với các cơ quan đoàn thể (Hội Phụ nữ, Hội Nông dân,...) để giới thiệu thông tin về TGPL cho thành viên, hội viên của các tổ chức hoặc phối hợp với các Báo để đăng tải các câu chuyện pháp luật TGPL, hoạt động TGPL, giải đáp các vướng mắc về pháp luật mà người dân thường gặp; một số địa phương xây dựng chuyên mục câu chuyện TGPL trên báo địa phương. Một số Trung tâm thực hiện truyền thông theo chuyên đề TGPL cho các đối tượng đặc thù; xây dựng chuyên mục “bạn và TGPL” trên đài phát thanh cấp huyện, phát thanh trên hệ thống truyền thanh công cộng xã, phường, thực hiện truyền thông về TGPL trong trường dân tộc nội trú...
- Về phối hợp trong trợ giúp pháp lý cho nạn nhân bị mua bán
Phối hợp với cơ quan tiến hành tố tụng: Để phối hợp tốt hơn trong công tác trợ giúp pháp lý cho người được trợ giúp pháp lý, liên ngành Bộ Tư pháp, Bộ Công an, Bộ Quốc Phòng, Bộ Tài chính, Tòa án nhân dân tối cao, Viện Kiểm sát nhân dân tối cao đã ban hành Thông tư liên tịch số 10/2018/TTLT-BTP-BCA-BQP-BTC-TANDTC-VKSNDTC ngày 29/6/2018 quy định về phối hợp thực hiện trợ giúp pháp lý trong hoạt động tố tụng, trong đó quy định cụ thể trách nhiệm của các cơ quan tiến hành tố tụng, người tiến hành tố tụng, Hội đồng phối hợp liên ngành ở trung ương và địa phương trong việc phát hiện, thông báo, thông tin, giải thích về quyền của người được trợ giúp pháp lý; bảo đảm và tạo điều kiện cung cấp kịp thời dịch vụ trợ giúp pháp lý cho người được trợ giúp pháp lý (trong đó nạn nhân bị mua bán người khó khăn về tài chính) khi họ có vướng mắc pháp luật. Ngày 19/5/2022, Bộ Tư pháp và Tòa án nhân dân tối cao đã ký ban hành Chương trình phối hợp người thực hiện trợ giúp pháp lý trực tại Tòa án (Chương trình phối hợp 1603/CTPH-BTP-TANDTC). Ngày 27/11/2023, Bộ Tư pháp và Bộ Công an đã ký kết Chương trình phối hợp về trực trợ giúp pháp lý trong điều tra hình sự (Chương trình phối hợp số 5789/CTPH-BTP-BCA). Việc ký kết các Chương trình phối hợp trực trợ giúp pháp lý tại tòa án nhân dân, tại cơ quan điều tra hình sự đã thể hiện sự phối hợp ngày càng chặt chẽ, thiết thực của các bộ, ngành trong việc tạo điều kiện thuận lợi tối đa cho người được trợ giúp pháp lý sớm tiếp cận thông tin trợ giúp pháp lý, hướng tới việc lấy quyền và lợi ích hợp pháp của người được trợ giúp pháp lý, trong đó có nạn nhân bị mua bán thuộc diện được trợ giúp pháp lý.
- Phối hợp với các cơ quan, tổ chức khác:
Để huy động các nguồn lực xã hội tham gia trợ giúp pháp lý cho người được trợ giúp pháp lý nói chung và nạn nhân bị mua bán người nói riêng, Cục Trợ giúp pháp lý đã tích cực phối hợp với các tổ chức đoàn thể ban hành các Chương trình, kế hoạch phối hợp trong đó có các nội dung liên quan đến trợ giúp pháp lý như phối hợp với Liên đoàn luật sư Việt Nam, Trung ương Hội Cựu chiến binh Việt Nam; Trung ương Hội Liên hiệp phụ nữ Việt Nam, Hội Bảo trợ trẻ em… thực hiện trợ giúp pháp lý cho thành viên, hội viên của các tổ chức này; huy động đội ngũ cán bộ Hội có kiến thức hiểu biết pháp luật tham gia hỗ trợ các Trung tâm trợ giúp pháp lý nhà nước trong quá trình triển khai hoạt động ở cơ sở. Các tổ chức thực hiện trợ giúp pháp lý phối hợp với các cơ quan, tổ chức có liên quan, đặc biệt là chính quyền cấp cơ sở như phòng Tư pháp, UBND cấp xã khi triển khai các hoạt động nghiệp vụ trợ giúp pháp lý, nhất là thông báo, thông tin kịp thời về nhu cầu trợ giúp pháp lý của nạn nhân bị mua bán…
Năm 2017, Bộ Tư pháp (Cục Trợ giúp pháp lý) đã tham mưu Chính phủ trình Quốc hội thông qua Luật Trợ giúp pháp lý năm 2017 (thay thế Luật Trợ giúp pháp lý 2006), trong đó bổ sung quy định nạn nhân của hành vi mua bán người có khó khăn về tài chính được trợ giúp pháp lý[2]. Ngày 15/11/2017, Cục cũng đã tham mưu Bộ Tư pháp ban hành các Thông tư: Thông tư số 08/2017/TT-BTP ngày 15/11/2017 của Bộ trưởng Bộ Tư pháp quy định chi tiết một số điều của Luật Trợ giúp pháp lý và hướng dẫn giấy tờ trong hoạt động trợ giúp pháp lý quy định rõ những giấy tờ cần có để chứng minh là nạn nhân của hành vi mua bán người có khó khăn về tài chính; Thông tư số 12/2018/TT-BTP ngày 28/8/2018 của Bộ trưởng Bộ Tư pháp hướng dẫn một số hoạt động nghiệp vụ trợ giúp pháp lý và quản lý chất lượng vụ việc trợ giúp pháp lý để bảo đảm việc thực hiện trợ giúp pháp lý có chất lượng, đúng quy định cho đối tượng này; Thông tư số 03/2020/TT-BTP ngày 28/4/2020 ban hành Quy tắc nghề nghiệp trợ giúp pháp lý, trong đó có quy định giữ bí mật thông tin về vụ việc trợ giúp pháp lý; về người được trợ giúp pháp lý mà mình biết được trong quá trình thực hiện trợ giúp pháp lý và ngay cả khi vụ việc trợ giúp pháp lý đã kết thúc nhằm bảo vệ tốt nhất quyền và lợi ích hợp pháp của người được trợ giúp pháp lý. Các văn bản nói trên đã tạo hành lang pháp lý thuận lợi cho các tổ chức trợ giúp pháp lý và người thực hiện trợ giúp pháp lý kịp thời cung cấp dịch vụ pháp lý miễn phí, bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của nạn nhân bị mua bán thuộc diện được trợ giúp pháp lý.
Tổ chức triển khai thực hiện nhiệm vụ được giao trong Luật Phòng, chống mua bán người và trên cơ sở Quyết định số 193/QĐ-TTg ngày 09/2/2021 của Thủ tướng Chính phủ phê duyệt Chương trình phòng, chống mua bán người giai đoạn 2021-2025 và định hướng đến năm 2030, Bộ Tư pháp ban hành Quyết định số 1418/QĐ-BTP ngày 13/9/2021 phê duyệt Kế hoạch triển khai Chương trình phòng, chống mua bán người của Bộ Tư pháp giai đoạn 2021-2025 và định hướng đến năm 2030, Cục Trợ giúp pháp lý đã tham mưu Bộ Tư pháp ban hành các văn bản hướng dẫn, chỉ đạo các địa phương tập trung, đẩy mạnh hơn nữa nhiệm vụ của ngành Tư pháp về cung cấp dịch vụ trợ giúp pháp lý có chất lượng cho nạn nhân bị mua bán thuộc diện được trợ giúp pháp lý (Công văn số 391/BTP-TGPL ngày 14/02/2022; Công văn số 208/CTGPL-TC&QLCL ngày 09/5/2022...).
Đồng thời, Cục Trợ giúp pháp lý đã thường xuyên triển khai công tác quản lý, hướng dẫn các Trung tâm trợ giúp pháp lý nhà nước và các tổ chức thực hiện trợ giúp pháp lý tập trung thực hiện trợ giúp pháp lý cho nạn nhân bị mua bán theo quy định của pháp luật thông qua các đợt kiểm tra, hướng dẫn nghiệp vụ, tập huấn kỹ năng cho đội ngũ người thực hiện trợ giúp pháp lý bằng hình thức trực tiếp kết hợp trực tuyến, kịp thời chỉ đạo các Trung tâm trợ giúp pháp lý nhà nước các tỉnh/thành phố tăng cường phối hợp với các cơ quan tiến hành tố tụng, các cơ quan có liên quan khác để giới thiệu, chuyển gửi vụ việc cho Trung tâm, tăng cường thực hiện vụ việc trợ giúp pháp lý, đặc biệt là các vụ việc tố tụng cho người được trợ giúp pháp lý (trong đó có nạn nhân của hành vi mua bán người có khó khăn về tài chính),…qua đó giúp người được trợ giúp pháp lý bảo đảm quyền và lợi ích hợp pháp của mình.
2. Một số kết quả sau 11 năm triển khai thực hiện Luật Phòng, chống mua bán người trong lĩnh vực trợ giúp pháp lý
Sau 11 năm tổ chức triển khai thi hành Luật Phòng, chống mua bán người và Luật Trợ giúp pháp lý, các văn bản quy định chi tiết, hướng dẫn thi hành, hoạt động trợ giúp pháp lý đã đạt được một số kết quả đáng ghi nhận sau đây:
- Tổ chức, người thực hiện trợ giúp pháp lý cho nạn nhân bị mua bán thuộc diện được trợ giúp pháp lý được tăng cường
Tại Điều 10 và Điều 11 Luật Trợ giúp pháp lý đã quy định tổ chức thực hiện trợ giúp pháp lý cho người được trợ giúp pháp lý, trong đó có nạn nhân bị mua bán thuộc diện được trợ giúp pháp lý bao gồm: Trung tâm trợ giúp pháp lý nhà nước và các tổ chức tham gia trợ giúp pháp lý. Trung tâm trợ giúp pháp lý nhà nước là đơn vị sự nghiệp công lập thuộc Sở Tư pháp, do Uỷ ban nhân dân cấp tỉnh thành lập, có tư cách pháp nhân, có con dấu, trụ sở và tài khoản riêng. Tổ chức tham gia trợ giúp pháp lý gồm tổ chức ký hợp đồng thực hiện trợ giúp pháp lý và tổ chức đăng ký tham gia trợ giúp pháp lý với Sở Tư pháp. Các tổ chức tham gia trợ giúp pháp lý có thể là tổ chức hành nghề luật sư, tổ chức tư vấn pháp luật đủ điều kiện theo quy định Luật Trợ giúp pháp lý kết hợp đồng thực hiện trợ giúp pháp lý hoặc đăng ký tham gia trợ giúp pháp lý với Sở Tư pháp.
Tại Điều 17 Luật Trợ giúp pháp lý quy định người thực hiện trợ giúp pháp lý cho người được trợ giúp pháp lý, trong đó có nạn nhân bị mua bán thuộc diện được trợ giúp pháp lý bao gồm: Trợ giúp viên pháp lý (viên chức thực hiện trợ giúp pháp lý chuyên nghiệp thuộc số lượng người làm việc của Trung tâm trợ giúp pháp lý nhà nước); Luật sư thực hiện trợ giúp pháp lý theo hợp đồng với Trung tâm trợ giúp pháp lý nhà nước; luật sư thực hiện trợ giúp pháp lý theo phân công của tổ chức tham gia trợ giúp pháp lý; Tư vấn viên pháp luật có 02 năm kinh nghiệm tư vấn pháp luật trở lên làm việc tại tổ chức tham gia trợ giúp pháp lý; Cộng tác viên trợ giúp pháp lý.
Đến nay, hệ thống tổ chức thực hiện trợ giúp pháp lý được kiện toàn và tăng cường năng lực; người thực hiện trợ giúp pháp lý ngày càng được nâng cao chất lượng, tính chuyên nghiệp. Hiện nay ở trung ương, có Cục Trợ giúp pháp lý là đơn vị thuộc Bộ Tư pháp có chức năng giúp Bộ Tư pháp quản lý nhà nước và quản lý chuyên ngành về trợ giúp pháp lý. Ở địa phương có Sở Tư pháp giúp Ủy ban nhân dân cấp tỉnh quản lý nhà nước về trợ giúp pháp lý tại địa phương. Trung tâm trợ giúp pháp lý nhà nước là đơn vị sự nghiệp trực thuộc Sở Tư pháp, có tư cách pháp nhân, có con dấu, trụ sở và tài khoản riêng.
Đến hết năm 2023, theo tổng hợp báo cáo thống kê từ các địa phương, trên cả nước có 63 Trung tâm trợ giúp pháp lý nhà nước, 97 Chi nhánh, với tổng số 1228 viên chức, người lao động, trong đó có 676 trợ giúp viên pháp lý; bên cạnh đó còn có 26 tổ chức ký hợp đồng thực hiện trợ giúp pháp lý; 174 tổ chức đăng ký tham gia trợ giúp pháp lý; 32 Cộng tác viên ký hợp đồng, 643 Luật sư ký hợp đồng thực hiện trợ giúp pháp lý. Có thể nói, mặc dù số lượng người làm việc tại các Trung tâm trợ giúp pháp lý nhà nước trên toàn quốc thời gian qua không tăng nhưng chất lượng nguồn nhân lực thực hiện trợ giúp pháp lý tăng lên đáng kể. Tỷ lệ số lượng trợ giúp viên pháp lý trên tổng số người làm việc tại Trung tâm trợ giúp pháp lý nhà nước từng bước được nâng lên, số lượng người làm chuyên môn (Trợ giúp viên pháp lý và chuyên viên pháp lý) và tiêu chuẩn Trợ giúp viên pháp lý nâng cao hơn so với thời điểm triển khai Luật Trợ giúp pháp lý năm 2006. Quy định tiêu chuẩn, điều kiện trợ giúp viên pháp lý tương đồng với luật sư, hiện nay, thực tế các Trợ giúp viên pháp lý đều đã đáp ứng các yêu cầu của đào tạo nghề, hạng chức danh như phải trải qua lớp đào tạo nghề, tập sự và đạt kết quả tại kỳ kiểm tra hết tập sự do Bộ Tư pháp tổ chức mới được bổ nhiệm chức danh và hành nghề. Đến nay, trợ giúp viên pháp lý đã trở thành đội ngũ nòng cốt trong việc cung cấp dịch vụ công thiết yếu trợ giúp pháp lý và số lượng vụ việc tham gia tố tụng của Trợ giúp viên pháp lý tăng hằng năm.
Để nâng cao năng lực cho đội ngũ người thực hiện trợ giúp pháp lý trên toàn quốc nhằm đáp ứng yêu cầu trợ giúp pháp lý ngày càng cao của người dân, hàng năm, Bộ Tư pháp thường xuyên tổ chức các lớp tập huấn, bồi dưỡng kiến thức pháp luật, kỹ năng thực hiện trợ giúp pháp lý, trong đó, tập trung vào các kỹ năng tham gia tố tụng hình sự, dân sự, hành chính và các kỹ năng thực hiện trợ giúp pháp lý cho các nhóm người yếu thế, dễ bị tổn thương, trong đó có nạn nhân bị mua bán thuộc diện được trợ giúp pháp lý. Ở địa phương, Sở Tư pháp các tỉnh, thành phố trực thuộc trung ương tổ chức các lớp tập huấn, bồi dưỡng kiến thức, kỹ năng thực hiện trợ giúp pháp lý cho người thực hiện trợ giúp pháp lý của địa phương. 100% trợ giúp viên pháp lý hoàn thành nghĩa vụ tập huấn nâng cao kiến thức, kỹ năng bắt buộc theo quy định.
- Kết quả thực hiện vụ việc trợ giúp pháp lý cho các nạn nhân bị mua bán
Từ giai đoạn 2013 (kể từ khi Nghị định số 14/2013/NĐ-CP ngày 05/2/2013 của Chính phủ quy định “Nạn nhân theo quy định của pháp luật phòng, chống mua bán người” được trợ giúp pháp lý) đến hết năm 2023, các tổ chức thực hiện trợ giúp pháp lý trên toàn quốc có khoảng 200 lượt nạn nhân bị mua bán thuộc diện được trợ giúp pháp lý được cung cấp dịch vụ trợ giúp pháp lý miễn phí. Ở phía Bắc, các thành phố lớn và tỉnh có đường biên giới tiếp giáp với Trung Quốc, đã thực hiện nhiều vụ việc trợ giúp pháp lý cho nạn nhân là phụ nữ, trẻ em bị buôn bán; ví dụ như: Lào Cai, Hà Nội, Hải Phòng, Hà Giang, Nghệ An, Lạng Sơn. Ở phía Nam, các hành vi buôn bán phụ nữ, trẻ em xảy ra tương đối phức tạp, nhiều vụ nghiêm trọng; ví dụ: thành phố Hồ Chí Minh, Kiên Giang, Đồng Tháp, Hậu Giang... Các số liệu trên là số liệu trợ giúp pháp lý cho nạn nhân bị mua bán có khó khăn về tài chính, số liệu này mới chỉ phản ánh một phần số lượng vụ việc trợ giúp pháp lý cho nạn nhân bị mua bán. Bởi vì ngoài trường hợp nạn nhân bị mua bán có khó khăn về tài chính thì nạn nhân cũng có thể đồng thời thuộc các diện trợ giúp pháp lý khác và được thống kê ở diện trợ giúp pháp lý khác, ví dụ như như nạn nhân bị mua bán thuộc hộ nghèo hoặc nạn nhân bị mua bán là người dân tộc thiểu số cư trú ở vùng có điều kiện kinh tế - xã hội đặc biệt khó khăn, nạn nhân bị mua bán là trẻ em….
Tất cả các vụ việc mua bán người được phát hiện ra có yêu cầu trợ giúp pháp lý đều được các Trung tâm trợ giúp pháp lý nhà nước và các tổ chức thực hiện trợ giúp pháp lý cử người thực hiện trợ giúp pháp lý có trình độ, chuyên môn phù hợp để thực hiện trợ giúp pháp lý cho họ. Qua báo cáo của các địa phương và theo dõi việc thực hiện các vụ việc trợ giúp pháp lý có thể thấy trong thời gian qua, hầu hết, các vụ việc trợ giúp pháp lý (trong đó có vụ việc trợ giúp pháp lý cho nạn nhân bị mua bán thuộc đối tượng được trợ giúp pháp lý) được đánh giá là đạt chất lượng trở lên, không có vụ việc nào bị khiếu kiện về chất lượng vụ việc trợ giúp pháp lý.
Có thể nói rằng, công tác trợ giúp pháp lý cho nạn nhân bị mua bán thời gian qua đã góp phần vào việc thực hiện các chính sách của nhà nước trong đấu tranh phòng, chống tội phạm mua bán người. Mặc dù số lượng vụ việc trợ giúp pháp lý cho nạn nhân bị mua bán còn thấp, nhất là số lượng vụ việc trợ giúp pháp lý cho nạn nhân bị mua bán có khó khăn về tài chính, nhưng thông qua các vụ việc trợ giúp pháp lý cụ thể, các tổ chức thực hiện trợ giúp pháp lý đã bảo vệ được quyền và lợi ích hợp pháp cho người được trợ giúp pháp lý, qua đó góp phần vào việc ổn định an ninh chính trị, đấu tranh phòng, chống tội phạm ở địa phương. Đồng thời, qua công tác trợ giúp pháp lý đã góp phần nâng cao nhận thức, sự quan tâm và trách nhiệm của các cơ quan, tổ chức, cá nhân đối với nhóm người dễ bị tổn thương này. Đặc biệt, qua nắm bắt thông tin báo chí, một số vụ việc được dư luận xã hội quan tâm, trong đó có nạn nhân bị mua bán là người được trợ giúp pháp lý đã được các Trung tâm trợ giúp pháp lý chủ động tiếp cận, xác minh, kịp thời cử Trợ giúp viên pháp lý để thực hiện hỗ trợ, trợ giúp pháp lý theo quy định của pháp luật nhằm bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp cho họ (ví dụ vụ “Bắt kẻ lừa bán hai cô gái về Hải Phòng để bóc lột sức lao động” (tienphong.vn.), vụ việc này được bộ đội biên phòng thành phố Hải Phòng phát hiện và đã giải cứu thành công hai cô gái quê quán huyện Cư M’gar (tỉnh Đắk Lắk) khi đang bị các đối tượng mua bán người đưa từ Bắc Ninh về Hải Phòng. Trung tâm trợ giúp pháp lý nhà nước thành phố Hải Phòng đã phối hợp với cơ quan điều tra để xác minh thông tin vụ việc).
- Truyền thông về quyền trợ giúp pháp lý cho các nạn nhân bị mua bán
Thời gian qua, ở Trung ương và địa phương đã triển khai đồng bộ các hoạt động truyền thông trên các phương tiện thông tin đại chúng về quyền được trợ giúp pháp lý cho người được trợ giúp pháp lý nói chung và nạn nhân bị mua bán nói riêng, tổ chức các chương trình truyền thông trên đài truyền thanh, truyền hình, đôn đốc địa phương tăng cường phối hợp thực hiện truyền thông về trợ giúp pháp lý.
Ở trung ương, Cục Trợ giúp pháp lý, Bộ Tư pháp tăng cường truyền thông về quyền trợ giúp pháp lý cho người dân, tiếp tục được chú trọng và đẩy mạnh với nhiều hình thức đa dạng như: phát sóng thông điệp, tiểu phẩm về trợ giúp pháp lý trên Đài Tiếng nói Việt Nam (VOV); phối hợp xây dựng, phát sóng phóng sự, phim diễn án trợ giúp pháp lý trên chuyên mục Quốc hội với cử tri, các kênh truyền hình (kênh VTV1, VTV2, VTV5, VTV8, VNEWS, …); tổ chức các đợt truyền thông điểm về trợ giúp pháp lý cho người dân, già làng, trưởng bản, người có uy tín trong cộng đồng...; biên soạn “Tài liệu hướng dẫn trợ giúp pháp lý nhạy cảm giới và phối hợp cho nạn nhân bạo lực, mua bán người”... và đã tổ chức tập huấn về các nội dung này cho Trợ giúp viên pháp lý, luật sư, người làm công tác trợ giúp pháp lý và những người có liên quan đến công tác hỗ trợ, trợ giúp pháp lý và phối hợp, chuyến tuyến dịch vụ để giúp nạn nhân tiếp cận được các dịch vụ thiết yếu một cách phù hợp, đầy đủ và kịp thời. Ngoài ra, tổ chức nhiều Hội nghị truyền thông điểm tại cơ sở, nhằm tập huấn nâng cao năng lực về trợ giúp pháp lý cho trưởng thôn, cán bộ chi hội đoàn thể, người có uy tín trong cộng đồng tại một số tỉnh/thành phố trong cả nước, trong các buổi tập huấn đó có lồng ghép hoạt động truyền thông về trợ giúp pháp lý cho nạn nhân của hành vi mua bán người.... Các hoạt động truyền thông về trợ giúp pháp lý này đã thu hút được sự quan tâm, phản hồi rất tích cực từ phía người dân và các cơ quan chức năng. Ngoài ra, trang thông tin điện tử trợ giúp pháp lý (https://tgpl.moj.gov.vn) liên tục cập nhật thông tin về tổ chức và hoạt động trợ giúp pháp lý trên phạm vi cả nước, danh sách, địa chỉ các Trung tâm trợ giúp pháp lý và Trợ giúp viên pháp lý trong cả nước để người dân biết và lựa chọn. Đến nay, đã có hàng trăm nghìn lượt truy cập Trang thông tin điện tử trợ giúp pháp lý Việt Nam.
Tại địa phương, Trung tâm trợ giúp pháp lý nhà nước các tỉnh, thành phố đã tổ chức nhiều hình thức truyền thông về quyền được trợ giúp pháp lý như: thông qua các đợt truyền thông về trợ giúp pháp lý tại cơ cở, phối hợp với Đài phát thanh, truyền hình, báo chí, phát tờ gấp pháp luật về trợ giúp pháp lý… để tuyên truyền về hoạt động trợ giúp pháp lý trong đó có lồng ghép tình hình mua bán người tại địa bàn; phổ biến về quyền được trợ giúp pháp lý cho các nạn nhân bị mua bán và giúp nạn nhân bị mua bán, thân nhân của nạn nhân bị mua bán hiểu thêm về các thủ đoạn tinh vi của loại tội phạm mua bán người, một số hình thức xử lý đối với hành vi mua bán người, đặc biệt là mua bán trẻ em, qua đó đã nâng cao được ý thức, hiểu biết pháp luật về lĩnh vực này. Ngoài ra, các địa phương cũng đã lắp đặt bảng thông tin, hộp tin trợ giúp pháp lý tại các cơ quan tiến hành tố tụng, trụ sở Ủy ban nhân dân xã, phường, thị trấn, trụ sở Nhà văn hóa,... để người dân có thể tiếp cận được quyền được trợ giúp pháp lý của mình. Một số Trung tâm xây dựng Trang thông tin điện tử riêng về TGPL (Bình Định, Hải Phòng...). Đa số các Trung tâm phối hợp với các cơ quan đoàn thể (Hội Phụ nữ, Hội Nông dân,...) để giới thiệu thông tin về TGPL cho thành viên, hội viên của các tổ chức hoặc phối hợp với các Báo để đăng tải các câu chuyện pháp luật TGPL, hoạt động TGPL, giải đáp các vướng mắc về pháp luật mà người dân thường gặp; một số địa phương xây dựng chuyên mục câu chuyện TGPL trên báo địa phương. Một số Trung tâm thực hiện truyền thông theo chuyên đề TGPL cho các đối tượng đặc thù; xây dựng chuyên mục “bạn và TGPL” trên đài phát thanh cấp huyện, phát thanh trên hệ thống truyền thanh công cộng xã, phường, thực hiện truyền thông về TGPL trong trường dân tộc nội trú...
- Về phối hợp trong trợ giúp pháp lý cho nạn nhân bị mua bán
Phối hợp với cơ quan tiến hành tố tụng: Để phối hợp tốt hơn trong công tác trợ giúp pháp lý cho người được trợ giúp pháp lý, liên ngành Bộ Tư pháp, Bộ Công an, Bộ Quốc Phòng, Bộ Tài chính, Tòa án nhân dân tối cao, Viện Kiểm sát nhân dân tối cao đã ban hành Thông tư liên tịch số 10/2018/TTLT-BTP-BCA-BQP-BTC-TANDTC-VKSNDTC ngày 29/6/2018 quy định về phối hợp thực hiện trợ giúp pháp lý trong hoạt động tố tụng, trong đó quy định cụ thể trách nhiệm của các cơ quan tiến hành tố tụng, người tiến hành tố tụng, Hội đồng phối hợp liên ngành ở trung ương và địa phương trong việc phát hiện, thông báo, thông tin, giải thích về quyền của người được trợ giúp pháp lý; bảo đảm và tạo điều kiện cung cấp kịp thời dịch vụ trợ giúp pháp lý cho người được trợ giúp pháp lý (trong đó nạn nhân bị mua bán người khó khăn về tài chính) khi họ có vướng mắc pháp luật. Ngày 19/5/2022, Bộ Tư pháp và Tòa án nhân dân tối cao đã ký ban hành Chương trình phối hợp người thực hiện trợ giúp pháp lý trực tại Tòa án (Chương trình phối hợp 1603/CTPH-BTP-TANDTC). Ngày 27/11/2023, Bộ Tư pháp và Bộ Công an đã ký kết Chương trình phối hợp về trực trợ giúp pháp lý trong điều tra hình sự (Chương trình phối hợp số 5789/CTPH-BTP-BCA). Việc ký kết các Chương trình phối hợp trực trợ giúp pháp lý tại tòa án nhân dân, tại cơ quan điều tra hình sự đã thể hiện sự phối hợp ngày càng chặt chẽ, thiết thực của các bộ, ngành trong việc tạo điều kiện thuận lợi tối đa cho người được trợ giúp pháp lý sớm tiếp cận thông tin trợ giúp pháp lý, hướng tới việc lấy quyền và lợi ích hợp pháp của người được trợ giúp pháp lý, trong đó có nạn nhân bị mua bán thuộc diện được trợ giúp pháp lý.
- Phối hợp với các cơ quan, tổ chức khác:
Để huy động các nguồn lực xã hội tham gia trợ giúp pháp lý cho người được trợ giúp pháp lý nói chung và nạn nhân bị mua bán người nói riêng, Cục Trợ giúp pháp lý đã tích cực phối hợp với các tổ chức đoàn thể ban hành các Chương trình, kế hoạch phối hợp trong đó có các nội dung liên quan đến trợ giúp pháp lý như phối hợp với Liên đoàn luật sư Việt Nam, Trung ương Hội Cựu chiến binh Việt Nam; Trung ương Hội Liên hiệp phụ nữ Việt Nam, Hội Bảo trợ trẻ em… thực hiện trợ giúp pháp lý cho thành viên, hội viên của các tổ chức này; huy động đội ngũ cán bộ Hội có kiến thức hiểu biết pháp luật tham gia hỗ trợ các Trung tâm trợ giúp pháp lý nhà nước trong quá trình triển khai hoạt động ở cơ sở. Các tổ chức thực hiện trợ giúp pháp lý phối hợp với các cơ quan, tổ chức có liên quan, đặc biệt là chính quyền cấp cơ sở như phòng Tư pháp, UBND cấp xã khi triển khai các hoạt động nghiệp vụ trợ giúp pháp lý, nhất là thông báo, thông tin kịp thời về nhu cầu trợ giúp pháp lý của nạn nhân bị mua bán…
- Một số đề xuất sửa đổi Luật Phòng, chống mua bán người
Hiện nay, Bộ Công an đang dự thảo Luật Phòng, chống mua bán người sửa đổi và đã đăng tải lấy ý kiến công khai theo quy định. Tác giả xin được đưa ra một số đề xuất sửa đổi quy định về trợ giúp pháp lý trong dự thảo Luật Phòng, chống mua bán người (dự thảo 2 – dự thảo được đăng tải công khai) như sau:
- Đề nghị bổ sung tại tại Điều 39 Dự thảo quy định người dưới 18 tuổi đi cùng nạn nhân được trợ giúp pháp lý để đồng bộ với quy định tại Điều 35 Dự thảo.
- Đề nghị cân nhắc quy định người đang trong quá trình xác định là nạn nhân được hưởng dịch vụ trợ giúp pháp lý như nạn nhân tại Điều 38 Dự thảo, bởi vì người trong quá trình xác định là nạn nhân thì sau khi xác định có thể nạn nhân hoặc không phải là nạn nhân. Do đó, đề nghị quy định rằng, người đang trong quá trình xác định nạn nhân được trợ giúp pháp lý, tuy nhiên sau khi cơ quan có thẩm quyền xác định họ không phải là nạn nhân thì họ sẽ không được tiếp tục trợ giúp pháp lý nữa.
- Đề nghị bổ sung quy định về sửa đổi, bổ sung Điều 7 Luật Trợ giúp pháp lý về diện người được trợ giúp pháp lý để bảo đảm về kỹ thuật lập pháp và tính tương thích, đồng bộ giữa Luật Phòng chống mua bán người và Luật Trợ giúp pháp lý. Theo đó, bổ sung khoản 6a vào sau khoản 6 Điều 7 như sau: “Người đang trong quá trình xác định là nạn nhân, nạn nhân của hành vi mua bán người theo quy định của Luật Phòng, chống mua bán người”, đồng thời bãi bỏ điểm g khoản 7 Điều 7 Luật Trợ giúp pháp lý./.
- Đề nghị bổ sung tại tại Điều 39 Dự thảo quy định người dưới 18 tuổi đi cùng nạn nhân được trợ giúp pháp lý để đồng bộ với quy định tại Điều 35 Dự thảo.
- Đề nghị cân nhắc quy định người đang trong quá trình xác định là nạn nhân được hưởng dịch vụ trợ giúp pháp lý như nạn nhân tại Điều 38 Dự thảo, bởi vì người trong quá trình xác định là nạn nhân thì sau khi xác định có thể nạn nhân hoặc không phải là nạn nhân. Do đó, đề nghị quy định rằng, người đang trong quá trình xác định nạn nhân được trợ giúp pháp lý, tuy nhiên sau khi cơ quan có thẩm quyền xác định họ không phải là nạn nhân thì họ sẽ không được tiếp tục trợ giúp pháp lý nữa.
- Đề nghị bổ sung quy định về sửa đổi, bổ sung Điều 7 Luật Trợ giúp pháp lý về diện người được trợ giúp pháp lý để bảo đảm về kỹ thuật lập pháp và tính tương thích, đồng bộ giữa Luật Phòng chống mua bán người và Luật Trợ giúp pháp lý. Theo đó, bổ sung khoản 6a vào sau khoản 6 Điều 7 như sau: “Người đang trong quá trình xác định là nạn nhân, nạn nhân của hành vi mua bán người theo quy định của Luật Phòng, chống mua bán người”, đồng thời bãi bỏ điểm g khoản 7 Điều 7 Luật Trợ giúp pháp lý./.
Ngân Giang
