Một số kết quả sau 06 năm triển khai Luật Trẻ em về quyền được trợ giúp pháp lý
Công ước của Liên hiệp quốc về Quyền trẻ em năm 1989 quy định trẻ em là người dưới 18 tuổi, trừ khi pháp luật áp dụng quy định tuổi thành niên sớm hơn. Ở Việt Nam, quy định trẻ em là người dưới 16 tuổi (Điều 1 Luật Trẻ em). Có thể nói rằng, các quy định pháp luật về quyền của trẻ em ngày càng được hoàn thiện, việc nội luật hóa các nội dung của Công ước trong các văn bản pháp luật trong nước đã được thực hiện ở mức độ cao. Một trong những quyền của trẻ em là quyền được trợ giúp pháp lý miễn phí.
1. Một số quy định về quyền được trợ giúp pháp lý của trẻ em
a. Một số quy định quốc tế
Hiện nay quyền trợ giúp pháp lý cho trẻ em được thể hiện ở một số văn kiện quốc tế như Hướng dẫn của Liên hợp quốc về tiếp cận trợ giúp pháp lý trong hệ thống tư pháp hình sự, Công ước quốc tế về quyền dân sự và chính trị, Công ước của Liên hợp quốc về quyền trẻ em và các văn kiện quốc tế khác. Quyền được trợ giúp pháp lý là một thành tố cơ bản của một hệ thống tư pháp hình sự. Nhà nước cần coi trợ giúp pháp lý là trách nhiệm và nghĩa vụ của mình, cần quan tâm đến việc ban hành các văn bản pháp luật và các hướng dẫn để bảo đảm có một hệ thống trợ giúp pháp lý phù hợp để có thể tiếp cận, hiệu quả và đáng tin cậy cho trẻ; cần bố trí nguồn lực con người và tài chính cần thiết cho hệ thống trợ giúp pháp lý này. Có thể kể đến một số quy định như:
- “Trợ giúp pháp lý thân thiện với trẻ em là việc cung cấp trợ giúp pháp lý cho trẻ em trong quá trình tố tụng hình sự, dân sự, hành chính mà mọi người có thể tiếp cận được, phù hợp với độ tuổi, đa ngành có hiệu quả và đáp ứng một loạt các nhu cầu pháp lý và xã hội đối mặt với trẻ em và thanh thiếu niên. Trợ giúp pháp lý thân thiện với trẻ em được thực hiện bởi các luật sư; những người không phải luật sư nhưng được đào tạo về pháp luật liên quan đến trẻ em, sự phát triển của trẻ em và vị thành niên; người có khả năng giao tiếp hiệu quả với trẻ em và người chăm sóc của trẻ” (theo Hướng dẫn của Liên hợp quốc về tiếp cận trợ giúp pháp lý trong hệ thống tư pháp hình sự).
- “Được có mặt trong khi xét xử và được tự bào chữa hoặc thông qua sự trợ giúp pháp lý theo sự lựa chọn của mình; được thông báo về quyền này nếu chưa có sự trợ giúp pháp lý; và được nhận sự trợ giúp pháp lý theo chỉ định trong trường hợp lợi ích của công lý đòi hỏi và không phải trả tiền cho sự trợ giúp đó nếu không có đủ điều kiện trả” (Điều 14(3)(d) Công ước quốc tế về quyền dân sự và chính trị).
- “1. Các Quốc gia thành viên phải bảo đảm cho trẻ em có đủ khả năng hình thành quan điểm riêng của mình, được quyền tự do phát biểu những quan điểm đó về mọi vấn đề tác động đến trẻ em và những quan điểm của trẻ em phải được coi trọng một cách thích đáng, tương ứng với độ tuổi và mức độ trưởng thành của trẻ em.
2. Vì mục đích đó, trẻ em phải được đặc biệt trao cơ hội nói lên ý kiến của mình trong bất kỳ quá trình tố tụng tư pháp hoặc hành chính nào có liên quan đến trẻ, trực tiếp hoặc thông qua một người đại diện hay một cơ quan thích hợp, theo cách thức phù hợp với những quy tắc thủ tục trong pháp luật quốc gia”. (Điều 12 Công ước của Liên Hợp Quốc về Quyền trẻ em).
Bên cạnh đó còn có các văn kiện quốc tế khác điều chỉnh riêng về người chưa thành niên trong tư pháp hình sự, như Hướng dẫn Riyadh của Liên hợp quốc về phòng ngừa phạm pháp ở người chưa thành niên; Quy tắc Bắc Kinh tiêu chuẩn tối thiểu của Liên hợp quốc về áp dụng pháp luật với người chưa thành niên; Quy tắc của Liên hợp quốc về bảo vệ người chưa thành niên bị tước quyền tự do; Hướng dẫn của Liên Hợp Quốc về công lý trong vấn đề liên quan đến nạn nhân và nhân chứng trẻ em (2005); Nghị quyết số 67/187 ngày 20/12/2012 của Đại Hội đồng Liên hợp quốc về các nguyên tắc và những hướng dẫn về tiếp cận trợ giúp pháp lý trong hệ thống tư pháp hình sự... đã tạo ra những nguyên tắc, chuẩn mực thân thiện tối thiểu nhằm bảo đảm các quyền của người chưa thành niên, trong đó có trẻ em, khi vi phạm pháp luật.
a. Một số quy định quốc tế
Hiện nay quyền trợ giúp pháp lý cho trẻ em được thể hiện ở một số văn kiện quốc tế như Hướng dẫn của Liên hợp quốc về tiếp cận trợ giúp pháp lý trong hệ thống tư pháp hình sự, Công ước quốc tế về quyền dân sự và chính trị, Công ước của Liên hợp quốc về quyền trẻ em và các văn kiện quốc tế khác. Quyền được trợ giúp pháp lý là một thành tố cơ bản của một hệ thống tư pháp hình sự. Nhà nước cần coi trợ giúp pháp lý là trách nhiệm và nghĩa vụ của mình, cần quan tâm đến việc ban hành các văn bản pháp luật và các hướng dẫn để bảo đảm có một hệ thống trợ giúp pháp lý phù hợp để có thể tiếp cận, hiệu quả và đáng tin cậy cho trẻ; cần bố trí nguồn lực con người và tài chính cần thiết cho hệ thống trợ giúp pháp lý này. Có thể kể đến một số quy định như:
- “Trợ giúp pháp lý thân thiện với trẻ em là việc cung cấp trợ giúp pháp lý cho trẻ em trong quá trình tố tụng hình sự, dân sự, hành chính mà mọi người có thể tiếp cận được, phù hợp với độ tuổi, đa ngành có hiệu quả và đáp ứng một loạt các nhu cầu pháp lý và xã hội đối mặt với trẻ em và thanh thiếu niên. Trợ giúp pháp lý thân thiện với trẻ em được thực hiện bởi các luật sư; những người không phải luật sư nhưng được đào tạo về pháp luật liên quan đến trẻ em, sự phát triển của trẻ em và vị thành niên; người có khả năng giao tiếp hiệu quả với trẻ em và người chăm sóc của trẻ” (theo Hướng dẫn của Liên hợp quốc về tiếp cận trợ giúp pháp lý trong hệ thống tư pháp hình sự).
- “Được có mặt trong khi xét xử và được tự bào chữa hoặc thông qua sự trợ giúp pháp lý theo sự lựa chọn của mình; được thông báo về quyền này nếu chưa có sự trợ giúp pháp lý; và được nhận sự trợ giúp pháp lý theo chỉ định trong trường hợp lợi ích của công lý đòi hỏi và không phải trả tiền cho sự trợ giúp đó nếu không có đủ điều kiện trả” (Điều 14(3)(d) Công ước quốc tế về quyền dân sự và chính trị).
- “1. Các Quốc gia thành viên phải bảo đảm cho trẻ em có đủ khả năng hình thành quan điểm riêng của mình, được quyền tự do phát biểu những quan điểm đó về mọi vấn đề tác động đến trẻ em và những quan điểm của trẻ em phải được coi trọng một cách thích đáng, tương ứng với độ tuổi và mức độ trưởng thành của trẻ em.
2. Vì mục đích đó, trẻ em phải được đặc biệt trao cơ hội nói lên ý kiến của mình trong bất kỳ quá trình tố tụng tư pháp hoặc hành chính nào có liên quan đến trẻ, trực tiếp hoặc thông qua một người đại diện hay một cơ quan thích hợp, theo cách thức phù hợp với những quy tắc thủ tục trong pháp luật quốc gia”. (Điều 12 Công ước của Liên Hợp Quốc về Quyền trẻ em).
Bên cạnh đó còn có các văn kiện quốc tế khác điều chỉnh riêng về người chưa thành niên trong tư pháp hình sự, như Hướng dẫn Riyadh của Liên hợp quốc về phòng ngừa phạm pháp ở người chưa thành niên; Quy tắc Bắc Kinh tiêu chuẩn tối thiểu của Liên hợp quốc về áp dụng pháp luật với người chưa thành niên; Quy tắc của Liên hợp quốc về bảo vệ người chưa thành niên bị tước quyền tự do; Hướng dẫn của Liên Hợp Quốc về công lý trong vấn đề liên quan đến nạn nhân và nhân chứng trẻ em (2005); Nghị quyết số 67/187 ngày 20/12/2012 của Đại Hội đồng Liên hợp quốc về các nguyên tắc và những hướng dẫn về tiếp cận trợ giúp pháp lý trong hệ thống tư pháp hình sự... đã tạo ra những nguyên tắc, chuẩn mực thân thiện tối thiểu nhằm bảo đảm các quyền của người chưa thành niên, trong đó có trẻ em, khi vi phạm pháp luật.
- Quy định pháp luật Việt Nam
Theo Luật Trẻ em năm 2016, trẻ em có quyền được bảo vệ trong quá trình tố tụng và xử lý vi phạm hành chính; bảo đảm quyền được bào chữa và tự bào chữa, được bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp; được trợ giúp pháp lý, được trình bày ý kiến, không bị tước quyền tự do trái pháp luật; không bị tra tấn, truy bức, nhục hình, xúc phạm danh dự, nhân phẩm, xâm phạm thân thể, gây áp lực về tâm lý và các hình thức xâm hại khác (Điều 30).
Để bảo đảm đồng bộ với Luật Trẻ em 2016, tại Điều 7 Luật Trợ giúp pháp lý năm 2017 đã quy định trẻ em được trợ giúp pháp lý miễn phí. Mặc dù pháp luật quốc gia quy định độ tuổi của trẻ em là người dưới 16 tuổi như vậy, nhưng pháp luật trợ giúp pháp lý không những đáp ứng đầy đủ quyền được trợ giúp pháp lý cho trẻ em theo Công ước quốc tế về quyền trẻ em mà còn thể hiện tính ưu việt hơn so với Công ước. Cụ thể: Luật TGPL năm 2017 quy định:
Để bảo đảm đồng bộ với Luật Trẻ em 2016, tại Điều 7 Luật Trợ giúp pháp lý năm 2017 đã quy định trẻ em được trợ giúp pháp lý miễn phí. Mặc dù pháp luật quốc gia quy định độ tuổi của trẻ em là người dưới 16 tuổi như vậy, nhưng pháp luật trợ giúp pháp lý không những đáp ứng đầy đủ quyền được trợ giúp pháp lý cho trẻ em theo Công ước quốc tế về quyền trẻ em mà còn thể hiện tính ưu việt hơn so với Công ước. Cụ thể: Luật TGPL năm 2017 quy định:
- Trẻ em (người dưới 16 tuổi) được trợ giúp pháp lý trong tất cả các lĩnh vực pháp luật (chỉ loại trừ lĩnh vực kinh doanh, thương mại), trong đó có người dưới 16 tuổi bị buộc tội.
- Người từ đủ 16 tuổi đến dưới 18 tuổi bị buộc tội.
Như vậy, với quy định tại các khoản 3 và khoản 5 Điều 7 Luật TGPL đã nội luật hóa quy định người dưới 18 tuổi bị tước quyền tự do của Công ước. Bên cạnh đó, khi trẻ em (người dưới 16 tuổi) là người bị hại, ngươi có quyền và nghĩa vụ liên quan, người làm chứng… thì cũng được trợ giúp pháp lý miễn phí. Ngoài ra, tại điểm đ khoản 7 Điều 7 Luật TGPL còn quy định khi người từ đủ 16 tuổi đến dưới 18 tuổi là bị hại trong vụ án hình sự có khó khăn về tài chính (tức là người từ đủ 16 tuổi đến dưới 18 tuổi thuộc hộ cận nghèo hoặc đang được hưởng trợ cấp xã hội hàng tháng theo quy định) cũng là đối tượng được trợ giúp pháp lý.
Nhìn chung, về cơ bản, cho đến nay hệ thống văn bản về trợ giúp pháp lý đã tạo cơ sở pháp lý vững chắc cho hoạt động trợ giúp pháp lý nói chung và trợ giúp pháp lý cho trẻ em nói riêng. Các quy định của Luật Trẻ em, Luật Trợ giúp pháp lý và các văn bản quy định chi tiết, hướng dẫn thi hành đã tạo điều kiện cho việc bảo đảm quyền được trợ giúp pháp lý cho trẻ em. Đồng thời, trong các văn bản pháp luật khác có liên quan đến trợ giúp pháp lý như Bộ luật tố tụng hình sự, Luật Phòng, chống bạo lực gia đình, Bộ luật Tố tụng dân sự, Luật Tố tụng hành chính, Luật Thi hành tạm giữ tạm giam... đã có nhiều quy định liên quan đến hoạt động trợ giúp pháp lý như quy định Trợ giúp viên pháp lý là người bào chữa, người bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp khi tham gia tố tụng, quy định trách nhiệm của cơ quan tiến hành tố tụng (tòa án, viện kiểm sát, công an) trong việc giải thích, thông báo, thông tin về quyền được trợ giúp pháp lý...
Cùng với đó, Bộ Tư pháp, Cục Trợ giúp pháp lý cũng đã ban hành các văn bản hướng dẫn, chỉ đạo các Sở Tư pháp, Trung tâm trợ giúp pháp lý nhà nước ở các tỉnh, thành phố trực thuộc Trung ương triển khai các nội dung về trợ giúp pháp lý cho trẻ em trong các văn bản như Chương trình hành động Quốc gia vì trẻ em giai đoạn 2021 - 2030; Chương trình phòng, chống mua bán người; triển khai các hoạt động trợ giúp pháp lý nhân tháng hành động vì trẻ em, phòng chống bạo lực, phòng chống mua bán người… Trong thời gian bị ảnh hưởng của dịch bệnh Covid-19, Cục Trợ giúp pháp lý, Bộ Tư pháp cũng có chỉ đạo, yêu cầu các Trung tâm trợ giúp pháp lý nhà nước các tỉnh, thành phố trực thuộc Trung ương đẩy mạnh hoạt động trợ giúp pháp lý cho trẻ em, nhất là các trẻ em mồ côi.
2. Một số kết quả sau 06 năm triển khai Luật Trẻ em về quyền được trợ giúp pháp lý
Triển khai Luật Trẻ em năm 2016 (có hiệu lực từ 01/6/2017) và Luật Trợ giúp pháp lý năm 2017 (có hiệu lực từ 01/01/2018) đến nay, hoạt động trợ giúp pháp lý cho trẻ em đã đạt được những kết quả sau đây:
Một là, tổ chức và người thực hiện trợ giúp pháp lý cho trẻ em được tiếp tục kiện toàn ngày càng đáp ứng nhu cầu trợ giúp pháp lý
Theo báo cáo của Cục Trợ giúp pháp lý, đến hết năm 2023 trên toàn quốc có 63 Trung tâm trợ giúp pháp lý nhà nước, 97 chi nhánh, 1.228 người làm việc trong các Trung tâm, với 676 trợ giúp viên pháp lý; bên cạnh đó còn có 180 tổ chức tham gia trợ giúp pháp lý (26 tổ chức ký hợp đồng, 174 tổ chức đăng ký tham gia trợ giúp pháp lý); 675 cá nhân tham gia trợ giúp pháp lý (32 Cộng tác viên và 643 luật sư ký hợp đồng thực hiện trợ giúp pháp lý)[1]. Bên cạnh đó, trong thời gian qua, để nâng cao năng lực, kỹ năng thực hiện cho trợ giúp viên pháp lý và người thực hiện trợ giúp pháp lý khác, Cục Trợ giúp pháp lý và các địa phương tổ chức các hội nghị tập huấn kiến thức, kỹ năng, nghiệp vụ về kỹ năng tham gia tố tụng hoặc kỹ năng thực hiện trợ giúp pháp lý cho trẻ em hoặc xây dựng, phát hànhh các tài liệu hướng dẫn TGPL cho trẻ em...
Hai là, vụ việc trợ giúp pháp lý cung cấp cho trẻ em ngày càng tăng
Trong thời gian qua, từ năm 2018 – hết năm 2023, các địa phương đã triển khai hiệu quả việc cung cấp dịch vụ trợ giúp pháp lý cho trẻ em thông qua các vụ việc cụ thể và đạt được những kết quả đáng khích lệ như sau:
Thống kê từ Cục Trợ giúp pháp lý, trong 06 năm từ năm 2018 – 2023[2], các tổ chức thực hiện TGPL đã cung cấp dịch vụ TGPL cho hơn 20 nghìn lượt trẻ em, trong đó khoảng 14 nghìn vụ việc tham gia tố tụng. Qua theo dõi cho thấy số lượng vụ việc TGPL cho trẻ em ngày càng tăng lên, nhất là các vụ việc tham gia tố tụng, chiếm tỷ lệ lớn trong tổng số lượt người được TGPL. Người thực hiện TGPL cho trẻ em thường là những người có kinh nghiệm, chuyên môn và am hiểu tâm lý trẻ. Bên cạnh đó, thời gian gần đây, các Trung tâm TGPL tích cực theo dõi các thông tin liên quan đến TGPL cho trẻ em nhất là trong các vụ việc mà trẻ em và kịp thời thực hiện TGPL cho các em theo quy định.
Về chất lượng vụ việc trợ giúp pháp lý cho trẻ em, có thể thấy các vụ việc trợ giúp pháp lý cho trẻ em (bao gồm trẻ em khuyết tật, trẻ em bị bạo lực,…) đều được đánh giá đạt chất lượng khá và tốt, bên cạnh đó còn có nhiều vụ việc hiệu thành công, hiệu quả. Nhiều quan điểm, lập luận bào chữa, bảo vệ của người thực hiện TGPL được Công an, viện kiểm sát, tòa án ghi nhận trong quá trình giải quyết vụ việc. Từ những kết quả đó đã bảo vệ được quyền và lợi ích hợp pháp của các em trong các vụ việc một cách tốt nhất và bảo đảm tính kịp thời.
Ba là, các nội dung khác có thể kể đến như việc phối hợp liên ngành trong trợ giúp pháp lý cho trẻ em, việc truyền thông về quyền được trợ giúp pháp lý cho trẻ em ngày càng đa dạng, phong phú…
- Việc phối hợp liên ngành trong trợ giúp pháp lý, nhất là trong hoạt động tố tụng ngày càng chặt chẽ, hiệu quả với việc triển khai các quy định về thông tin, thông báo TGPL, tạo điều kiện cho người thực hiện TGPL trong quá trình tố tụng. Bên cạnh đó, để trẻ em có điều kiện tiếp cận sớm với dịch vụ TGPL khi có nhu cầu, các Trung tâm TGPL nhà nước đang triển khai các nội dung về trực TGPL trong điều tra hình sự 24/24 giờ, trực tại Tòa án nhân dân và xây dựng điểm cầu Trung tâm TGPL và tham gia phiên tòa trực tuyến. Cùng với đó, việc Trung tâm TGPL phối hợp với các cơ quan, tổ chức có liên quan như Hội Bảo vệ trẻ em, Ủy ban nhân dân cấp xã, Sở Lao động – Thương binh và xã hội… trong trợ giúp pháp lý cho trẻ em ngày càng được quan tâm.
- Việc truyền thông về quyền được trợ giúp pháp lý được quan tâm và đổi mới, phong phú về nội dung, đa dạng về hình thức, nhất là trong thời gian gần đây. Cục Trợ giúp pháp lý, Bộ Tư pháp và các Sở Tư pháp, Trung tâm trợ giúp pháp lý nhà nước thực hiện nhiều hình thức truyền thông về trợ giúp pháp lý, trong đó có quyền được trợ giúp pháp lý của trẻ em như: xây dựng, phát sóng các thông điệp, tiểu phẩm, phóng sự, diễn án về các vụ việc trợ giúp pháp lý thành công, các tài liệu truyền thông về trợ giúp pháp lý, video về trợ giúp pháp lý cho trẻ em; tổ chức một số đợt truyền thông điểm về trợ giúp pháp lý và thông qua các bảng tin, hộp tin về trợ giúp pháp lý để nâng cao nhận thức của người dân và các cơ quan, tổ chức có liên quan về trợ giúp pháp lý và quyền được trợ giúp pháp lý của trẻ em….
3. Một số khó khăn, tồn tại
Để đạt được những kết quả trên, trong thời gian qua việc triển khai chính sách trợ giúp pháp lý cho trẻ em đã được sự quan tâm, chú trọng của các cơ quan, tổ chức có liên quan. Bên cạnh đó, hoạt động trợ giúp pháp lý cho trẻ em vẫn còn một số khó khăn, tồn tại sau đây:
Một là, nhận thức về quyền được trợ giúp pháp lý của các cá nhân, tổ chức, cơ quan có liên quan đôi khi còn chưa đầy đủ. Nhiều người, trong đó có cả trẻ em và gia đình các em chưa biết về quyền được TGPL. Việc thông tin, truyền thông về quyền được TGPL cho trẻ em chưa đạt được kết quả như mong muốn.
Hai là, một số người thực hiện trợ giúp pháp lý tại một số địa phương vẫn chưa có nhiều kinh nghiệm và kỹ năng làm việc với trẻ em; số lượng cán bộ biết tiếng dân tộc thiểu số chưa nhiều, đặc biệt là ở các vùng sâu, vùng xa nên phần nào ảnh hưởng tới hoạt động nghiệp vụ trợ giúp pháp lý khi thực hiện TGPL cho các em.
Ba là, kinh phí và điều kiện về cơ sở vật chất của Trung tâm trợ giúp pháp lý nhà nước ở một số địa phương còn khá hạn chế như chưa có lối đi dành cho trẻ em khuyết tật; chưa có phòng, địa điểm tiếp thân thiện cho trẻ em, đặc biệt là trẻ em bị xâm hại, trẻ nhỏ khi đến yêu cầu trợ giúp pháp lý….
4. Một số nhiệm vụ, giải pháp và đề xuất, kiến nghị
Để tiếp tục triển khai quyền được trợ giúp pháp lý cho trẻ em theo Luật Trẻ em, Luật Trợ giúp pháp lý, trong thời gian tới cần triển khai một số nhiệm vụ, giải pháp sau đây:
Thứ nhất, tiếp tục chủ động nắm bắt thông tin, nhu cầu và tập trung thực hiện vụ việc trợ giúp pháp lý cho trẻ em, nhất là vụ việc tham gia tố tụng, vụ việc được dư luận xã hội quan tâm để bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của trẻ em một cách kịp thời, tốt nhất.
Thứ hai, tăng cường bồi dưỡng nâng cao năng lực cho đội ngũ người thực hiện trợ giúp pháp lý nhằm nâng cao chất lượng, hiệu quả hoạt động trợ giúp pháp lý cho trẻ em...; bảo đảm nguồn kinh phí, nhân lực và cơ sở vật chất phù hợp cho hoạt động trợ giúp pháp lý đáp ứng yêu cầu từ thực tiễn.
Thứ ba, tiếp tục tăng cường công tác truyền thông về quyền trẻ em nhằm lan tỏa vị trí, vai trò của hoạt động này; đẩy mạnh hoạt động phối hợp trợ giúp pháp lý cho trẻ em, nhất là trong hoạt động tố tụng; tăng cường hợp tác quốc tế về kinh nghiệm trợ giúp pháp lý thân thiện cho trẻ em trong tư pháp hình sự; ứng dụng công nghệ thông tin và tăng cường kết nối, liên thông dữ liệu về trẻ em trong quá trình thụ lý và thực hiện trợ giúp pháp lý.
Từ những nhiệm vụ, giải pháp trên, xin đề xuất, kiến nghị các cơ quan, tổ chức có liên quan những nội dung sau đây:
Một là, đề nghị Chính phủ và các Bộ, ngành có liên quan tiếp tục quan tâm chỉ đạo thực hiện nghiêm túc các chủ trương, chính sách, pháp luật về trẻ em và hoàn thiện về thể chế để bảo đảm tối đa quyền và lợi ích hợp pháp của trẻ, đặc biệt là trong tư pháp hình sự và đối với các trẻ có hoàn cảnh đặc biệt (ví dụ như ban hành Luật Tư pháp người chưa thành niên; nghiên cứu về độ tuổi trẻ em, người chưa thành niên, nhu cầu trợ giúp của nhóm trẻ có hoàn cảnh đặc biệt...) cho phù hợp với thông lệ quốc tế và thực tiễn phát triển của đất nước.
Hai là, đề nghị Ủy ban nhân dân các tỉnh, thành phố trực thuộc Trung ương chỉ đạo các cơ quan, đơn vị có liên quan phối hợp với Trung tâm Trợ giúp pháp lý nhà nước trong việc giải thích, thông tin, thông báo về các trường hợp liên quan đến trẻ em, nhất là trẻ bị xâm hại, bị bạo lực, bị mua bán, trẻ vi phạm pháp luật tại địa phương để kịp thời bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của trẻ em theo quy định của pháp luật. Quan tâm, bảo đảm về nguồn lực, kinh phí, cơ sở vật chất để thực hiện hiệu quả nhiệm vụ trợ giúp pháp lý tại địa phương, trong đó có trợ giúp pháp lý cho trẻ em. Đối với các tổ chức chính trị - xã hội, tổ chức xã hội có liên quan đến trẻ em, đề nghị tăng cường công tác phối hợp về giới thiệu quyền được trợ giúp pháp lý cho trẻ em…/.
Nhìn chung, về cơ bản, cho đến nay hệ thống văn bản về trợ giúp pháp lý đã tạo cơ sở pháp lý vững chắc cho hoạt động trợ giúp pháp lý nói chung và trợ giúp pháp lý cho trẻ em nói riêng. Các quy định của Luật Trẻ em, Luật Trợ giúp pháp lý và các văn bản quy định chi tiết, hướng dẫn thi hành đã tạo điều kiện cho việc bảo đảm quyền được trợ giúp pháp lý cho trẻ em. Đồng thời, trong các văn bản pháp luật khác có liên quan đến trợ giúp pháp lý như Bộ luật tố tụng hình sự, Luật Phòng, chống bạo lực gia đình, Bộ luật Tố tụng dân sự, Luật Tố tụng hành chính, Luật Thi hành tạm giữ tạm giam... đã có nhiều quy định liên quan đến hoạt động trợ giúp pháp lý như quy định Trợ giúp viên pháp lý là người bào chữa, người bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp khi tham gia tố tụng, quy định trách nhiệm của cơ quan tiến hành tố tụng (tòa án, viện kiểm sát, công an) trong việc giải thích, thông báo, thông tin về quyền được trợ giúp pháp lý...
Cùng với đó, Bộ Tư pháp, Cục Trợ giúp pháp lý cũng đã ban hành các văn bản hướng dẫn, chỉ đạo các Sở Tư pháp, Trung tâm trợ giúp pháp lý nhà nước ở các tỉnh, thành phố trực thuộc Trung ương triển khai các nội dung về trợ giúp pháp lý cho trẻ em trong các văn bản như Chương trình hành động Quốc gia vì trẻ em giai đoạn 2021 - 2030; Chương trình phòng, chống mua bán người; triển khai các hoạt động trợ giúp pháp lý nhân tháng hành động vì trẻ em, phòng chống bạo lực, phòng chống mua bán người… Trong thời gian bị ảnh hưởng của dịch bệnh Covid-19, Cục Trợ giúp pháp lý, Bộ Tư pháp cũng có chỉ đạo, yêu cầu các Trung tâm trợ giúp pháp lý nhà nước các tỉnh, thành phố trực thuộc Trung ương đẩy mạnh hoạt động trợ giúp pháp lý cho trẻ em, nhất là các trẻ em mồ côi.
2. Một số kết quả sau 06 năm triển khai Luật Trẻ em về quyền được trợ giúp pháp lý
Triển khai Luật Trẻ em năm 2016 (có hiệu lực từ 01/6/2017) và Luật Trợ giúp pháp lý năm 2017 (có hiệu lực từ 01/01/2018) đến nay, hoạt động trợ giúp pháp lý cho trẻ em đã đạt được những kết quả sau đây:
Một là, tổ chức và người thực hiện trợ giúp pháp lý cho trẻ em được tiếp tục kiện toàn ngày càng đáp ứng nhu cầu trợ giúp pháp lý
Theo báo cáo của Cục Trợ giúp pháp lý, đến hết năm 2023 trên toàn quốc có 63 Trung tâm trợ giúp pháp lý nhà nước, 97 chi nhánh, 1.228 người làm việc trong các Trung tâm, với 676 trợ giúp viên pháp lý; bên cạnh đó còn có 180 tổ chức tham gia trợ giúp pháp lý (26 tổ chức ký hợp đồng, 174 tổ chức đăng ký tham gia trợ giúp pháp lý); 675 cá nhân tham gia trợ giúp pháp lý (32 Cộng tác viên và 643 luật sư ký hợp đồng thực hiện trợ giúp pháp lý)[1]. Bên cạnh đó, trong thời gian qua, để nâng cao năng lực, kỹ năng thực hiện cho trợ giúp viên pháp lý và người thực hiện trợ giúp pháp lý khác, Cục Trợ giúp pháp lý và các địa phương tổ chức các hội nghị tập huấn kiến thức, kỹ năng, nghiệp vụ về kỹ năng tham gia tố tụng hoặc kỹ năng thực hiện trợ giúp pháp lý cho trẻ em hoặc xây dựng, phát hànhh các tài liệu hướng dẫn TGPL cho trẻ em...
Hai là, vụ việc trợ giúp pháp lý cung cấp cho trẻ em ngày càng tăng
Trong thời gian qua, từ năm 2018 – hết năm 2023, các địa phương đã triển khai hiệu quả việc cung cấp dịch vụ trợ giúp pháp lý cho trẻ em thông qua các vụ việc cụ thể và đạt được những kết quả đáng khích lệ như sau:
Thống kê từ Cục Trợ giúp pháp lý, trong 06 năm từ năm 2018 – 2023[2], các tổ chức thực hiện TGPL đã cung cấp dịch vụ TGPL cho hơn 20 nghìn lượt trẻ em, trong đó khoảng 14 nghìn vụ việc tham gia tố tụng. Qua theo dõi cho thấy số lượng vụ việc TGPL cho trẻ em ngày càng tăng lên, nhất là các vụ việc tham gia tố tụng, chiếm tỷ lệ lớn trong tổng số lượt người được TGPL. Người thực hiện TGPL cho trẻ em thường là những người có kinh nghiệm, chuyên môn và am hiểu tâm lý trẻ. Bên cạnh đó, thời gian gần đây, các Trung tâm TGPL tích cực theo dõi các thông tin liên quan đến TGPL cho trẻ em nhất là trong các vụ việc mà trẻ em và kịp thời thực hiện TGPL cho các em theo quy định.
Về chất lượng vụ việc trợ giúp pháp lý cho trẻ em, có thể thấy các vụ việc trợ giúp pháp lý cho trẻ em (bao gồm trẻ em khuyết tật, trẻ em bị bạo lực,…) đều được đánh giá đạt chất lượng khá và tốt, bên cạnh đó còn có nhiều vụ việc hiệu thành công, hiệu quả. Nhiều quan điểm, lập luận bào chữa, bảo vệ của người thực hiện TGPL được Công an, viện kiểm sát, tòa án ghi nhận trong quá trình giải quyết vụ việc. Từ những kết quả đó đã bảo vệ được quyền và lợi ích hợp pháp của các em trong các vụ việc một cách tốt nhất và bảo đảm tính kịp thời.
Ba là, các nội dung khác có thể kể đến như việc phối hợp liên ngành trong trợ giúp pháp lý cho trẻ em, việc truyền thông về quyền được trợ giúp pháp lý cho trẻ em ngày càng đa dạng, phong phú…
- Việc phối hợp liên ngành trong trợ giúp pháp lý, nhất là trong hoạt động tố tụng ngày càng chặt chẽ, hiệu quả với việc triển khai các quy định về thông tin, thông báo TGPL, tạo điều kiện cho người thực hiện TGPL trong quá trình tố tụng. Bên cạnh đó, để trẻ em có điều kiện tiếp cận sớm với dịch vụ TGPL khi có nhu cầu, các Trung tâm TGPL nhà nước đang triển khai các nội dung về trực TGPL trong điều tra hình sự 24/24 giờ, trực tại Tòa án nhân dân và xây dựng điểm cầu Trung tâm TGPL và tham gia phiên tòa trực tuyến. Cùng với đó, việc Trung tâm TGPL phối hợp với các cơ quan, tổ chức có liên quan như Hội Bảo vệ trẻ em, Ủy ban nhân dân cấp xã, Sở Lao động – Thương binh và xã hội… trong trợ giúp pháp lý cho trẻ em ngày càng được quan tâm.
- Việc truyền thông về quyền được trợ giúp pháp lý được quan tâm và đổi mới, phong phú về nội dung, đa dạng về hình thức, nhất là trong thời gian gần đây. Cục Trợ giúp pháp lý, Bộ Tư pháp và các Sở Tư pháp, Trung tâm trợ giúp pháp lý nhà nước thực hiện nhiều hình thức truyền thông về trợ giúp pháp lý, trong đó có quyền được trợ giúp pháp lý của trẻ em như: xây dựng, phát sóng các thông điệp, tiểu phẩm, phóng sự, diễn án về các vụ việc trợ giúp pháp lý thành công, các tài liệu truyền thông về trợ giúp pháp lý, video về trợ giúp pháp lý cho trẻ em; tổ chức một số đợt truyền thông điểm về trợ giúp pháp lý và thông qua các bảng tin, hộp tin về trợ giúp pháp lý để nâng cao nhận thức của người dân và các cơ quan, tổ chức có liên quan về trợ giúp pháp lý và quyền được trợ giúp pháp lý của trẻ em….
3. Một số khó khăn, tồn tại
Để đạt được những kết quả trên, trong thời gian qua việc triển khai chính sách trợ giúp pháp lý cho trẻ em đã được sự quan tâm, chú trọng của các cơ quan, tổ chức có liên quan. Bên cạnh đó, hoạt động trợ giúp pháp lý cho trẻ em vẫn còn một số khó khăn, tồn tại sau đây:
Một là, nhận thức về quyền được trợ giúp pháp lý của các cá nhân, tổ chức, cơ quan có liên quan đôi khi còn chưa đầy đủ. Nhiều người, trong đó có cả trẻ em và gia đình các em chưa biết về quyền được TGPL. Việc thông tin, truyền thông về quyền được TGPL cho trẻ em chưa đạt được kết quả như mong muốn.
Hai là, một số người thực hiện trợ giúp pháp lý tại một số địa phương vẫn chưa có nhiều kinh nghiệm và kỹ năng làm việc với trẻ em; số lượng cán bộ biết tiếng dân tộc thiểu số chưa nhiều, đặc biệt là ở các vùng sâu, vùng xa nên phần nào ảnh hưởng tới hoạt động nghiệp vụ trợ giúp pháp lý khi thực hiện TGPL cho các em.
Ba là, kinh phí và điều kiện về cơ sở vật chất của Trung tâm trợ giúp pháp lý nhà nước ở một số địa phương còn khá hạn chế như chưa có lối đi dành cho trẻ em khuyết tật; chưa có phòng, địa điểm tiếp thân thiện cho trẻ em, đặc biệt là trẻ em bị xâm hại, trẻ nhỏ khi đến yêu cầu trợ giúp pháp lý….
4. Một số nhiệm vụ, giải pháp và đề xuất, kiến nghị
Để tiếp tục triển khai quyền được trợ giúp pháp lý cho trẻ em theo Luật Trẻ em, Luật Trợ giúp pháp lý, trong thời gian tới cần triển khai một số nhiệm vụ, giải pháp sau đây:
Thứ nhất, tiếp tục chủ động nắm bắt thông tin, nhu cầu và tập trung thực hiện vụ việc trợ giúp pháp lý cho trẻ em, nhất là vụ việc tham gia tố tụng, vụ việc được dư luận xã hội quan tâm để bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của trẻ em một cách kịp thời, tốt nhất.
Thứ hai, tăng cường bồi dưỡng nâng cao năng lực cho đội ngũ người thực hiện trợ giúp pháp lý nhằm nâng cao chất lượng, hiệu quả hoạt động trợ giúp pháp lý cho trẻ em...; bảo đảm nguồn kinh phí, nhân lực và cơ sở vật chất phù hợp cho hoạt động trợ giúp pháp lý đáp ứng yêu cầu từ thực tiễn.
Thứ ba, tiếp tục tăng cường công tác truyền thông về quyền trẻ em nhằm lan tỏa vị trí, vai trò của hoạt động này; đẩy mạnh hoạt động phối hợp trợ giúp pháp lý cho trẻ em, nhất là trong hoạt động tố tụng; tăng cường hợp tác quốc tế về kinh nghiệm trợ giúp pháp lý thân thiện cho trẻ em trong tư pháp hình sự; ứng dụng công nghệ thông tin và tăng cường kết nối, liên thông dữ liệu về trẻ em trong quá trình thụ lý và thực hiện trợ giúp pháp lý.
Từ những nhiệm vụ, giải pháp trên, xin đề xuất, kiến nghị các cơ quan, tổ chức có liên quan những nội dung sau đây:
Một là, đề nghị Chính phủ và các Bộ, ngành có liên quan tiếp tục quan tâm chỉ đạo thực hiện nghiêm túc các chủ trương, chính sách, pháp luật về trẻ em và hoàn thiện về thể chế để bảo đảm tối đa quyền và lợi ích hợp pháp của trẻ, đặc biệt là trong tư pháp hình sự và đối với các trẻ có hoàn cảnh đặc biệt (ví dụ như ban hành Luật Tư pháp người chưa thành niên; nghiên cứu về độ tuổi trẻ em, người chưa thành niên, nhu cầu trợ giúp của nhóm trẻ có hoàn cảnh đặc biệt...) cho phù hợp với thông lệ quốc tế và thực tiễn phát triển của đất nước.
Hai là, đề nghị Ủy ban nhân dân các tỉnh, thành phố trực thuộc Trung ương chỉ đạo các cơ quan, đơn vị có liên quan phối hợp với Trung tâm Trợ giúp pháp lý nhà nước trong việc giải thích, thông tin, thông báo về các trường hợp liên quan đến trẻ em, nhất là trẻ bị xâm hại, bị bạo lực, bị mua bán, trẻ vi phạm pháp luật tại địa phương để kịp thời bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của trẻ em theo quy định của pháp luật. Quan tâm, bảo đảm về nguồn lực, kinh phí, cơ sở vật chất để thực hiện hiệu quả nhiệm vụ trợ giúp pháp lý tại địa phương, trong đó có trợ giúp pháp lý cho trẻ em. Đối với các tổ chức chính trị - xã hội, tổ chức xã hội có liên quan đến trẻ em, đề nghị tăng cường công tác phối hợp về giới thiệu quyền được trợ giúp pháp lý cho trẻ em…/.
Ngân Giang
