Kinh nghiệm Trợ giúp pháp lý ở AILEN và áp dụng tại Việt Nam

 1. Tổ chức và hoạt động trợ giúp pháp lý Ailen Ở Ailen, trợ giúp pháp lý (TGPL) bao gồm hai hệ thống: TGPL hình sự và TGPL dân sự do Bộ Tư pháp quản l

     a) TGPL hình sự: Được thực hiện trên cơ sở Luật TGPL hình sự năm 1962 thông qua các chương trình cụ thể với 800 luật sư tư vấn và 800 luật sư tranh tụng tham gia; năm 2012, có khoảng 50.000 vụ việc được trợ giúp. Bộ Tư pháp là cơ quan có trách nhiệm hoạch định chính sách, cử luật sư tham gia vào vụ việc TGPL và thanh toán tiền cho các luật sư. Năm 2012, ngân sách chi cho TGPL hình sự là 47 triệu EUR. Người được TGPL: là người bị buộc tội mà chưa được bào chữa, bị buộc vì tội nghiêm trọng hoặc trong trường hợp ngoại lệ khác cần thiết vì lợi ích của công lý (Mục 2 Luật TGPL hình sự).

     b) TGPL dân sự: TGPL dân sự do Luật TGPL dân sự năm 1995 điều chỉnh, được thực hiện thông qua Hội đồng TGPL và 25 Trung tâm TGPL hoạt động trong giờ hành chính và 10 Trung tâm TGPL hoạt động bán thời gian ở các địa phương (01-04 lần/tháng hoặc theo lịch hẹn trước).

- Hình thức TGPL: được thực hiện trong phạm vi các vụ việc dân sự dưới hình thức tư vấn pháp luật và tham gia tranh tụng tại Tòa án. Tư vấn pháp luật có thể bằng miệng hoặc văn bản (văn bản tư vấn và văn bản hòa giải). Tham gia tố tụng tại tòa là việc đại diện của luật sư tư vấn hoặc luật sư tranh tụng do Hội đồng thuê trong các thủ tục tố tụng dân sự (Mục 25 và 27 Luật TGPL).

- Tổ chức thực hiện TGPL:

+ Hội đồng TGPL:

Hội đồng là tổ chức độc lập, công khai về mặt tài chính được thành lập từ năm 1979 trên cơ sở Luật TGPL (Mục 3). Nhiệm vụ chính của Hội đồng là: “Trong điều kiện nguồn lực của Hội đồng và phù hợp với các quy định của Luật, cung cấp dịch vụ TGPL và tư vấn trong các vụ việc dân sự cho các đối tượng đáp ứng yêu cầu của Luật này” (Mục 5). Từ ngày 01/10/2011, Hội đồng còn có chức năng quản lý Chương trình Tư vấn pháp lý tại Nhà tạm giữ được chuyển giao từ Phòng Chính sách tòa án trực thuộc Sở Tư pháp. Ngoài ra, theo Luật sửa đổi Bộ luật Dân sự ngày 01/11/2011 (Mục 54), Hội đồng còn có nhiệm vụ: “Cung cấp dịch vụ truyền thông về hôn nhân, gia đình”; quản lý Trung tâm truyền thông về hôn nhân, gia đình. Trung tâm cung cấp dịch vụ thông qua 04 văn phòng hoạt động theo giờ hành chính và 12 văn phòng bán thời gian. Các nhiệm vụ của Hội đồng được khái quát trong Kế hoạch hợp tác 2012-2014: “Cung cấp dịch vụ TGPL và truyền thông chuyên nghiệp, hiệu quả, sinh lợi, có khả năng tiếp cận phù hợp với các quy định của pháp luật về thẩm quyền của Hội đồng”. Theo quy định, Hội đồng có các nhiệm vụ: (1) Chỉ đạo chiến lược; (2) xây dựng và kiểm tra việc thực hiện chính sách; (3) giám sát lợi nhuận và hiệu quả quản lý; (4) kiểm tra việc thực hiện thủ tục tài chính và trách nhiệm giải trình; (5) phê duyệt và giám sát kinh phí; (6) ban hành các quyết định thi hành. Theo Luật về hoạt động của các cơ quan của Chính phủ, Hội đồng còn có các nhiệm vụ: (1) thành lập 06 Ban để hỗ trợ Hội đồng trong việc thực hiện các nhiệm vụ; (2) quy định các phòng chức năng thuộc Hội đồng, Chủ tịch Hội đồng và Giám đốc điều hành; (3) báo cáo Bộ trưởng Bộ Tư pháp và Bình đẳng hàng năm; (4) thực hiện kiểm toán nội bộ bảo đảm hiệu quả và theo quy định; (5) ban hành quy trình quản lý (thủ tục giải quyết mâu thuẫn, chồng chéo trong nội bộ).

Hội đồng gồm Chủ tịch và 12 thành viên là những người có kiến thức, kinh nghiệm về luật, tài chính, y tế công cộng, bảo trợ xã hội do Bộ trưởng Bộ Tư pháp và Bình đẳng chỉ định với nhiệm kỳ 5 năm, bao gồm: đại diện Bộ Tư pháp và Bình đẳng, Bộ Tài chính, Bộ Lao động, Bộ Y tế, một số giáo sư, luật sư (hiện tại có 03 luật sư trong Hội đồng). Hội đồng họp định kỳ mỗi tháng/lần, có nhiệm vụ đề ra kế hoạch hoạt động TGPL.

Cơ cấu tổ chức của Hội đồng gồm: Giám đốc điều hành quản lý chung và 03 Giám đốc giúp việc; 03 Giám đốc là Giám đốc phụ trách tham gia tố tụng (phụ trách các Trung tâm TGPL), Giám đốc Dịch vụ chung (phụ trách tư vấn pháp luật và công nghệ) và Giám đốc nhân sự (phụ trách bồi dưỡng, phát triển và quản lý việc biến động của nguồn nhân lực); trực thuộc Giám đốc phụ trách tham gia tố tụng có các Văn phòng liên lạc, Trung tâm TGPL (quản lý các luật sư tranh tụng), Trưởng bộ phận dịch vụ hành nghề tư nhân và chuyên gia pháp lý (phụ trách nghiên cứu và thông tin về buôn bán người). Văn phòng của Hội đồng bao gồm 45 nhân viên. Các Trung tâm TGPL có trách nhiệm báo cáo kết quả TGPL cho Hội đồng. Bộ Tư pháp có trách nhiệm chi trả chi phí TGPL đối với các vụ việc TGPL, Hội đồng TGPL có trách nhiệm trả lương cho các luật sư tại các Trung tâm.

+ Các Trung tâm TGPL:

Các Trung tâm TGPL được thành lập theo địa lý quận, hạt. Người được TGPL có thể yêu cầu TGPL ở bất kỳ Trung tâm nào mà không phân biệt theo địa bàn sinh sống, cư trú. Ailen có diện tích nhỏ hẹp nên rất thuận lợi cho người dân tiếp cận các Trung tâm (chỉ cách các Trung tâm TGPL dưới 100 km). Trong một số trường hợp, luật sư về tận nơi người được TGPL sinh sống để thụ lý vụ việc. Các Trung tâm có quan hệ mật thiết, tạo thành mạng lưới TGPL, tổ chức họp hàng quý để gặp gỡ, trao đổi, đánh giá kết quả triển khai các hoạt động. Việc chi trả chi phí các vụ việc trên hệ thống máy tính thông qua cơ sơ dữ liệu. Gần đây, số lượng người được TGPL tăng 80%, vì vậy có trường hợp phải chờ 04 tháng mới được xem xét chấp nhận đơn đề nghị TGPL trừ trường hợp nạn nhân bị mua bán. Đối với trường hợp nạn nhân bị mua bán hoặc đăng ký tị nạn, nạn nhân không phải trả bất kỳ chi phí nào vì đây là đối tượng được ưu tiên. Cảnh sát sẽ gửi hồ sơ đến Trung tâm TGPL, luật sư sẽ cung cấp đầy đủ các thông tin liên quan đến các quyền của họ. Đối với người tị nạn, họ sẽ đồng thời gửi hồ sơ đăng ký tị nạn đến cơ quan có thẩm quyền và hồ sơ xin TGPL đến Trung tâm TGPL.

- Người thực hiện TGPL: Dịch vụ TGPL dân sự do các luật sư được nhà nước trả lương nằm trong hệ thống các Trung tâm TGPL (tổng số hiện có 110 luật sư, trung bình 04 luật sư/Trung tâm) và các luật sư huy động bên ngoài Trung tâm thực hiện. Phần lớn các vụ việc do luật sư của Trung tâm TGPL thực hiện (12.500 vụ việc, chiếm 71,4%), các luật sư ngoài Trung tâm chỉ thực hiện một số ít vụ việc (chiếm 28,6%). Tiêu chuẩn của luật sư được trả lương và luật sư ngoài Trung tâm là như nhau. Hiện nay ở Ailen có 17.000 luật sư (11.000 luật sư tư vấn và 6.000 luật sư tranh tụng)/4,5 triệu dân, trung bình 265 người dân/luật sư.

- Thủ tục yêu cầu TGPL: Người yêu cầu TGPL phải nộp đơn yêu cầu TGPL tại một trong các Trung tâm TGPL. Đơn yêu cầu phải điền các thông tin theo mẫu, nêu rõ các vấn đề cần tư vấn pháp luật hoặc tham gia tố tụng và cung cấp thông tin chi tiết về thu nhập và các nguồn tài chính khác. Hội đồng TGPL sẽ kiểm tra, nếu người yêu cầu đáp ứng điều kiện TGPL sẽ được cung cấp TGPL. Các vụ việc được ưu tiên TGPL gồm: bạo lực gia đình, bắt cóc trẻ em, yêu cầu Nhà nước trong việc chăm sóc trẻ em và các vụ việc pháp luật có yêu cầu gấp về thời gian và sắp hết hạn.

- Người được TGPL:

Trong một số trường hợp, người được TGPL phải đóng phí để được hưởng TGPL. Khoản phí tư vấn pháp luật và tham gia tố tụng được xem xét dựa trên thu nhập sau khi khấu trừ thuế và phí của người nộp đơn (ví dụ, thu nhập sau khi trừ đi các khoản chi phí thiết yếu). Khoản phí thấp nhất là 10 EUR đối với tư vấn pháp luật và 50 EUR đối với tham gia tố tụng. Đối với các vụ việc khó, phức tạp, mức phí này có thể tăng lên. Trung tâm TGPL tư vấn cho người có đóng phí trong các vụ việc dân sự. Trong trường hợp người được TGPL thu hồi được tiền hoặc tài sản từ các vụ việc, Hội đồng TGPL có thể xem xét trích lại một phần tài sản. Trong lĩnh vực hình sự và dân sự, người có thu nhập trên 18.000 EUR/năm phải chi trả một phần phí tùy thuộc vào mức thu nhập bình quân hàng năm của họ sau khi trừ đi các chi phí thiết yếu (thu nhập trung bình ở Ailen là 38.000 EUR/người/năm). Ví dụ, một người có thu nhập 26.000 EUR/năm sẽ đóng góp khoảng 150 EUR cho một vụ tư vấn pháp luật, khoảng 560 EUR vụ việc tranh tụng. Ngoài chi phí trả cho việc thực hiện TGPL, người được TGPL phải trả một số chi phí khác như phí tuyên thệ trước Tòa, chi phí cho bồi thẩm đoàn. Ước tính hiện nay Ailen có khoảng 58% dân số có mức thu nhập thuộc diện được TGPL. Đối với nạn nhân bị mua bán, trẻ em bị bắt cóc được TGPL hoàn toàn miễn phí. Chi phí trả cho luật sư tư thực hiện TGPL tùy thuộc vào sự thỏa thuận của Hội đồng TGPL và Đoàn luật sư, ví dụ vụ ly hôn chi phí trả cho luật sư khoảng 395 EUR.

- Các kết quả đạt được: Từ năm 2009-2011, số người được TGPL tăng từ 16.371 người lên 19.636 người (do cả các Trung tâm TGPL và Trung tâm hỗ trợ pháp lý cho người tị nạn thực hiện). Tại Trung tâm TGPL, từ năm 2009-2011, số vụ việc TGPL tăng từ 16.170 vụ việc lên 17.825 vụ việc. Tính riêng trong năm 2011 tại Trung tâm TGPL, đã thực hiện được 17.825 vụ việc, trong đó có 8.333 vụ việc tư vấn (5.960 vụ việc về gia đình, 396 vụ việc về chuyển giao quyền sở hữu tài sản và 1.977 vụ việc khác) và 9.492 vụ việc tham gia tố tụng (5.039 vụ việc về ly hôn/ly thân, 2.686 vụ việc về các vấn đề gia đình khác, 1.026 vụ việc về trẻ em và 741 vụ việc về các vấn đề dân sự khác). Năm 2012, đã thực hiện được 17.500 vụ việc dân sự, trong đó, 85% các vụ việc TGPL liên quan đến vấn đề gia đình. - Kinh phí: Ngân sách chi cho TGPL dân sự mỗi năm khoảng 30 triệu EUR. Trong năm 2010 và 2011, ngân sách chi cho tư vấn pháp luật lần lượt là 24,125 triệu EUR và 24,225 triệu EUR, chi cho hỗ trợ pháp lý cho người tị nạn lần lượt là 7,967 triệu EUR và 6,24 triệu EUR (giảm 21% so với năm 2010); phí do người được TGPL nộp năm 2010 và 2011 lần lượt là 844.201 EUR và 809.967 EUR (giảm 04% so với năm 2010); tiền trích lại từ phía người được TGPL trong trường hợp thu hồi được tiền hoặc tài sản từ các vụ việc của họ năm 2010 và 2011 lần lượt là 921.717 EUR và 974.331 EUR (tăng 06% so với năm 2010).

- Các thách thức:

Từ năm 2006 đến nay, do việc giảm sút thu thập của các hộ gia đình, có thêm nhiều đối tượng được TGPL, đồng thời số lượng cán bộ của các Trung tâm giảm xuống (năm 2011 giảm 17 người (4,7%) so với năm 2010), do đó hệ thống TGPL chưa thể đáp ứng được. Từ năm 2008-2011, số người phải nộp đơn yêu cầu TGPL phải chờ tăng từ 1.681 người lên 4.443 người (tăng 93% so với năm 2006). 2/3 số người yêu cầu phải chờ hơn 04 tháng mới có thể được gặp luật sư, tại một số Trung tâm, thời gian chờ đợi có thể tăng lên từ 7-10 tháng. Các Trung tâm hỗ trợ pháp lý cho người tị nạn tại Cork và Galway được sáp nhập vào các Trung tâm TGPL trong khi Dublin phải bảo đảm TGPL tại nhiều khu vực, luật sư tư vấn/cán bộ pháp lý bán chuyên phải phân chia thời gian tại các bệnh viện tâm thần và công việc bảo trợ cho trẻ em trong các vụ việc. c) Về TGPL cho người khuyết tật: Ở Ailen, tất cả các tòa nhà đều có lối đi cho người khuyết tật nên họ có thể đến các Trung tâm TGPL để được TGPL hoặc có thể luật sư đến nơi họ sinh sống để thực hiện TGPL cho họ. d) Về đánh giá chất lượng vụ việc TGPL: Hiện nay, chưa có cơ chế đánh giá chất lượng vụ việc TGPL mà chỉ đánh giá khi có khiếu nại và việc đánh giá và xử lý về chất lượng vụ việc do Hiệp hội Luật sư thực hiện.

2. Kinh nghiệm đối với trợ giúp pháp lý ở Việt Nam Những thông tin về TGPL tại Ailen sẽ trở thành kinh nghiệm thực tiễn cần thiết để Việt Nam tham khảo trong quá trình nghiên cứu đổi mới công tác TGPL, bảo đảm huy động hiệu quả các nguồn lực xã hội cũng như nâng cao chất lượng, hiệu quả hoạt động TGPL, đáp ứng tốt nhất nhu cầu TGPL của người dân. Qua nghiên cứu, một số kinh nghiệm sau có thể tham khảo đối với TGPL ở Việt Nam:

- Về mô hình TGPL: Nhà nước tuyển các luật sư vào làm việc tại các Trung tâm TGPL của nhà nước để cung cấp dịch vụ TGPL và Nhà nước điều phối nguồn kinh phí đối với hoạt động TGPL bằng việc chi trả thù lao cho các luật sư bên ngoài Trung tâm TGPL nhà nước.

- Về người thực hiện TGPL: Người thực hiện TGPL của các tổ chức TGPL nhà nước là Luật sư.

- Về diện người được TGPL: Có sự phân biệt đối tượng người được TGPL theo thứ tự ưu tiên: (1) Phụ nữ bị buôn bán, trẻ em bị bắt cóc sẽ được TGPL ngay; (2) Đối với người có thu nhập thấp chia ra các mức khác nhau: dưới 18.000 EUR/tháng và từ 18.000 EUR/tháng trở lên.

- Về thu phí đối với TGPL, huy động nguồn lực xã hội: thu một phần phí đối với hoạt động tư vấn pháp luật và tham gia tố tụng; đối với người có thu nhập thấp dưới 18.000 EUR/tháng (được miễn phí toàn bộ) và từ 18.000 EUR/tháng trở lên (đóng một phần phí), chỉ miễn phí đối với một số đối tượng như tất cả trẻ em dưới 18 tuổi, nạn nhân bị mua bán.

- Về hoạt động TGPL: Ngân sách nhà nước chi chủ yếu cho các vụ việc TGPL chứ không phải là các hoạt động như truyền thông.

- Về áp dụng công nghệ thông tin trong quản lý hoạt động TGPL: Tiếp nhận và xử lý đơn yêu cầu TGPL và xem xét chi trả kinh phí TGPL qua hệ thống cơ sở dữ liệu máy tính từ Trung ương đến địa phương Phòng Quản lý nghiệp vụ, Cục Trợ giúp pháp lý (Tổng hợp từ Báo cáo số 364/BC-TGPL ngày 31/7/2013 về Đoàn công tác về trợ giúp pháp lý tại Ailen; Báo cáo năm 2011 của Hội đồng trợ giúp pháp lý Ailen; website www.legalaidboard.ie)