Trợ giúp pháp lý cho người khuyết tật - Thực trạng và giải pháp

     Để khẳng định và bảo vệ quyền của người khuyết tật, đề cao trách nhiệm của các quốc gia, cộng đồng quốc tế trong việc quan tâm hỗ trợ, giúp đỡ người khuyết tật, xóa bỏ mọi rào cản, tạo cơ hội để người khuyết tật hòa nhập cộng đồng, ngày 13/12/2006, Liên hợp quốc đã thông qua Công ước về quyền của người khuyết tật với quan điểm mọi tiếp cận về người khuyết tật đều dựa trên quyền để thúc đẩy, bảo vệ và bảo đảm cho người khuyết tật được hưởng thụ đầy đủ và công bằng tất cả các quyền con người và các quyền tự do, đồng thời chú trọng đề cao phẩm giá vốn có của họ. Việt Nam là một trong 150 nước đã ký tham gia Công ước này.
     Xác định tăng trưởng kinh tế gắn liền với việc giải quyết các vấn đề xã hội trên nguyên tắc công bằng và tiến bộ, đứng trước thực trạng số lượng người khuyết tật lớn, Đảng và Nhà nước ta đã có các chính sách, pháp luật cụ thể và thiết thực dành cho họ. Điều 59 và Điều 67 Hiến pháp năm 1992 khẳng định: “...Nhà nước và xã hội tạo điều kiện cho trẻ em tàn tật được học văn hóa và học nghề phù hợp”; “... Người già, người tàn tật, trẻ mồ côi không nơi nương tựa được Nhà nước và xã hội giúp đỡ”. Năm 2001, Quốc hội ban hành Nghị quyết số 51/QH10 về sửa đổi, bổ sung một số điều của Hiến pháp năm 1992, trong đó có sửa đổi vấn đề liên quan đến người khuyết tật tại Điều 59 dùng cụm từ “khuyết tật” thay cho cụm từ “tàn tật”. Những vấn đề liên quan đến người khuyết tật được quy định tại Điều 59 Hiến pháp năm 1992 được sửa đổi, bổ sung năm 2001: “... Nhà nước và xã hội tạo điều kiện cho trẻ em khuyết tật, trẻ em có hoàn cảnh đặc biệt khó khăn khác được học văn hoá và học nghề phù hợp.”. Ngày 28/11/2013, Quốc hội Khóa XIII, kỳ họp thứ 6 đã thông qua Hiến pháp (sửa đổi), Điều 59 quy định mở rộng đối tượng được Nhà nước trợ giúp, không phân biệt người khuyết tật có hay không có nơi nương tựa: “Nhà nước tạo bình đẳng về cơ hội để công dân thụ hưởng phúc lợi xã hội, phát triển hệ thống an sinh xã hội, có chính sách trợ giúp người cao tuổi, người khuyết tật, người nghèo và người có hoàn cảnh khó khăn khác.“; Điều 61 quy định mở rộng đối tượng được tạo điều kiện học văn hóa và học nghề, không phân biệt người khuyết tật là trẻ em hay không phải là trẻ em: “Nhà nước ưu tiên phát triển giáo dục ở miền núi, hải đảo, vùng đồng bào dân tộc thiểu số và vùng có điều kiện kinh tế - xã hội đặc biệt khó khăn; ưu tiên sử dụng, phát triển nhân tài; tạo điều kiện để người khuyết tật và người nghèo được học văn hoá và học nghề.”
     Hệ thống pháp luật về người khuyết tật ở Việt Nam ngày càng được hoàn thiện, cơ bản đã thể chế hoá được các chủ trương, chính sách của Đảng đối với người khuyết tật và có sự tương đồng với Công ước quốc tế về quyền của người khuyết tật. Trong các quyền của người khuyết tật, quyền được trợ giúp pháp lý miễn phí đã được khẳng định trong các văn bản pháp luật. Trên cơ sở Pháp lệnh về người tàn tật năm 1998 của Uỷ ban Thường vụ Quốc hội, tại Điều 10 Luật Trợ giúp pháp lý năm 2006 và Điều 2 Nghị định số 07/2007/NĐ-CP ngày 12/01/2007 của Chính phủ quy định chi tiết và hướng dẫn thi hành một số điều của Luật Trợ giúp pháp lý quy định người tàn tật không nơi nương tựa được trợ giúp pháp lý. Năm 2010, Quốc hội khóa XII đã thông qua Luật Người khuyết tật thay thế Pháp lệnh về người tàn tật năm 1998. Luật Người khuyết tật đã quy định quyền được trợ giúp pháp lý của tất cả người khuyết tật không phân biệt có hay không có nơi nương tựa (Điều 4).
     Thực hiện Luật Người khuyết tật, ngày 05/8/2012, Thủ tướng Chính phủ đã ban hành Quyết định số 1019/QĐ-BTP phê duyệt Đề án trợ giúp người khuyết tật giai đoạn 2012-2020 với mục tiêu 90% người khuyết tật được trợ giúp pháp lý khi có nhu cầu trong giai đoạn 2012 - 2015 và 100% người khuyết tật được trợ giúp pháp lý khi có nhu cầu trong giai đoạn 2016 - 2020. Để triển khai thực hiện Đề án này, ngày 18/12/2012 Bộ trưởng Bộ Tư pháp đã ban hành Quyết định số 3888/QĐ-BTP về việc ban hành Kế hoạch năm 2013 triển khai thực hiện chính sách trợ giúp pháp lý cho người khuyết tật. Nhằm bảo đảm quyền được trợ giúp pháp lý của người khuyết tật, ngày 05/02/2013, Chính phủ ban hành Nghị định số 14/2013/NĐ-CP sửa đổi, bổ sung một số điều của Nghị định số 07/2007/NĐ-CP ngày 12/01/2007 của Chính phủ quy định chi tiết và hướng dẫn thi hành một số điều của Luật Trợ giúp pháp lý, trong đó khoản 4 Điều 1 quy định tất cả những người khuyết tật theo Luật Người khuyết tật đều được trợ giúp pháp lý.
     Chính sách trợ giúp pháp lý cho người khuyết tật đã và đang đi vào cuộc sống. Theo báo cáo chưa đầy đủ, từ năm 2007 đến nay, các Trung tâm trợ giúp pháp lý nhà nước đã trợ giúp pháp lý cho khoảng 3.670 lượt người khuyết tật, chưa kể số lượng không nhỏ người được trợ giúp pháp lý là các thương binh, bệnh binh. Riêng trong giai đoạn thí điểm (2005-2009), 05 tỉnh đã thực hiện trợ giúp pháp lý cho 965 người khuyết tật và người nhiễm chất độc màu da cam (trong đó: Nghệ An: 475 người, Hà Tĩnh: 148 người, Quảng Trị: 168 người, Thái Bình: 100 người và Quảng Nam: 74 người). Người khuyết tật được trợ giúp chủ yếu là hội viên Hội người khiếm thị, Hội người khiếm thính ... Hoạt động trợ giúp pháp lý được tiến hành ở nhiều hình thức như tư vấn để nâng cao nhận thức pháp luật, tham gia tố tụng, đại diện ngoài tố tụng để bảo vệ quyền, lợi ích hợp pháp nói chung cũng như quyền, lợi ích hợp pháp đặc thù đối với người khuyết tật như: quyền được chăm sóc sức khỏe (khám chữa bệnh, chỉnh hình, phục hồi chức năng), trợ cấp xã hội, được học tập, học nghề, tạo việc làm, tham gia các hội của người khuyết tật ... Việc thực hiện trợ giúp pháp lý được thực hiện tại trụ sở của Trung tâm hoặc tại cơ sở thông qua Chi nhánh của Trung tâm, qua các đợt trợ giúp pháp lý lưu động, sinh hoạt chuyên đề pháp luật, sinh hoạt Câu lạc bộ trợ giúp pháp lý.
     Hoạt động truyền thông về pháp luật và trợ giúp pháp lý cho nhóm đối tượng này cũng được đẩy mạnh để giúp họ dễ dàng biết quyền được trợ giúp pháp lý của mình và tiếp cận với hoạt động trợ giúp pháp lý miễn phí. Các Trung tâm đã phối hợp với các cơ quan, ban, ngành có liên quan thông tin, phổ biến về các chính sách ưu đãi đối với người khuyết tật trên các phương tiện truyền thanh, truyền hình và các chương trình giải đáp pháp luật; tổ chức nói chuyện pháp luật cho người khuyết tật; phát miễn phí tờ gấp pháp luật giới thiệu về chính sách và pháp luật của Nhà nước đối với người khuyết tật và người nhiễm chất độc màu da cam, trong đó có các tình huống pháp luật gần gũi và có liên quan thiết thân đối với người khuyết tật; đặt biển thông tin về quyền được trợ giúp pháp lý của người khuyết tật và người nhiễm chất độc màu da cam tại các địa phương và Câu lạc bộ người khuyết tật ở các xã ...
     Bên cạnh những kết quả đã đạt được, thực tế hoạt động trợ giúp pháp lý cho người khuyết tật những năm qua gặp nhiều khó khăn, vướng mắc. Cụ thể là:
     Thứ nhất, nhiều người khuyết tật chưa biết quyền được trợ giúp pháp lý hoặc biết nhưng không thể tiếp cận với dịch vụ này do hoạt động truyền thông chưa sâu rộng, phương pháp truyền thông chưa phù hợp với các dạng tật khác nhau nên thông tin chưa đến được với đông đảo người khuyết tật.
     Thứ hai, đối với những người bị các dạng tật phức tạp (như điếc thường đi kèm với câm) và cũng do quanh năm họ chỉ quanh quẩn ở môi trường hạn hẹp, giao tiếp ở mức tối thiểu với người xung quanh nên rất khó để giao tiếp, thu thập thông tin giúp đỡ pháp lý cho họ. Nếu người khiếm thị có sách nói, được học chữ nổi, những người khuyết tật chân, tay có nhiều cách để giao tiếp với cộng đồng, có nhiều cơ hội học hỏi, tìm hiểu, nâng cao hiểu biết thì với người câm điếc (hiện có khoảng 2,6 triệu người Việt Nam bị khiếm thính) chỉ có cách chuyển tải bằng cử chỉ, hình ảnh nhưng cách làm này cũng có rất nhiều hạn chế, cản trở khả năng hoà nhập cộng đồng của họ. Ngay những người được học ngôn ngữ của người khiếm thính cũng không thể chuyển tải hết nội dung muốn nói vì hiện tại, kho ký hiệu giao tiếp cho đối tượng này còn hạn chế, mới chỉ dừng ở con số 32.000. Vì vậy, có không ít những trường hợp, ngay cả giáo viên của người khiếm thính lâu năm cũng mất rất nhiều thời gian và công sức (ngồi cả buổi, sử dụng đủ mọi cách, từ cử chỉ tay, chân, miệng đến viết, vẽ) nhưng thông tin thu về cũng không đầy đủ và chính xác.
     Thứ ba, đội ngũ cộng tác viên trợ giúp pháp lý đông nhưng quỹ thời gian dành cho trợ giúp pháp lý rất ít, chất lượng hoạt động chưa đồng đều. Số vụ việc trợ giúp pháp lý do cộng tác viên thực hiện mới chỉ tập trung ở lĩnh vực tư vấn pháp luật. Chưa hình thành được đội ngũ cộng tác viên là những cán bộ, thành viên của các cơ quan, tổ chức chuyên về người khuyết tật hoặc bản thân họ là người khuyết tật.
     Thứ tư, hoạt động trợ giúp pháp lý tuy ngày càng được tăng cường về cơ sở với nhiều phương thức nhưng chủ yếu mới đến trung tâm xã, chưa đến được nhiều thôn, bản, vùng sâu, vùng xa. Trung bình mỗi năm, Trung tâm chỉ tổ chức được 01 đợt trợ giúp pháp lý lưu động đến xã (1-2 ngày). Vì vậy, đối với các xã không có Câu lạc bộ hoặc Câu lạc bộ hoạt động không hiệu quả và ở huyện đó chưa có Chi nhánh, vào thời điểm Trung tâm không tổ chức trợ giúp pháp lý lưu động, nếu người dân có nhu cầu thì Trung tâm chưa thể đáp ứng. Đối với người khuyết tật thì việc đi lại, nghe, nói, tiếp xúc, trao đổi rất khó khăn, vì vậy, họ không thể đến nơi trợ giúp pháp lý lưu động, Trung tâm hay Chi nhánh để yêu cầu trợ giúp pháp lý trong khi các phương thức trợ giúp pháp lý đặc thù dành cho người khuyết tật chưa có.
     Thứ năm, cơ sở vật chất, kinh phí, phương tiện làm việc của các Trung tâm trợ giúp pháp lý thiếu thốn, hạn chế: Một số Trung tâm chưa có xe ô tô để chủ động đi trợ giúp pháp lý lưu động; trụ sở làm việc và phòng tiếp dân chưa thuận lợi cho người khuyết tật tiếp cận (ở tầng cao hoặc không có lối đi riêng dành cho người khuyết tật...); thiếu trang thiết bị làm việc; kinh phí dành cho hoạt động chuyên môn nghiệp vụ (trợ giúp pháp lý lưu động, tập huấn, bồi dưỡng nghiệp vụ...) còn rất khó khăn, chủ yếu được hỗ trợ từ nguồn tài trợ của các Dự án hợp tác quốc tế.
     Thứ sáu, các tổ chức thực hiện trợ giúp pháp lý chưa có sự phối hợp chặt chẽ với các tổ chức của người khuyết tật như: Hội người khiếm thị, Hội người khiếm thính, Hội người khuyết tật, các hiệp hội, cơ sở sản xuất kinh doanh của người khuyết tật trong việc tìm hiểu nhu cầu và trợ giúp pháp lý cho họ khi cần thiết.
     Thứ bảy, chỉ số thống kê đối tượng được trợ giúp pháp lý là người khuyết tật chưa được quy định cụ thể nên chưa thống kê đầy đủ, chính xác các số liệu về trợ giúp pháp lý cho người khuyết tật (chẳng hạn: nhu cầu giúp đỡ pháp luật gắn với các dạng tật, lĩnh vực pháp luật yêu cầu trợ giúp pháp lý, hình thức trợ giúp pháp lý, địa điểm trợ giúp pháp lý...).
     Để khắc phục những khó khăn, vướng mắc trên và nâng cao hiệu quả công tác này, cần thực hiện đồng bộ một số giải pháp cụ thể như:
     Thứ nhất, từng bước hoàn thiện hệ thống các văn bản quy phạm pháp luật về bảo đảm quyền được trợ giúp pháp lý của người khuyết tật.
     Qua thực tiễn hoạt động trợ giúp pháp lý cho thấy, pháp luật trong lĩnh vực này còn hạn chế, cơ chế, chính sách bảo đảm các quyền được trợ giúp pháp lý của người khuyết tật còn bất cập. Vì vậy, hoàn thiện pháp luật về trợ giúp pháp lý nói chung, cơ chế, chính sách bảo đảm các quyền được trợ giúp pháp lý của người khuyết tật nói riêng là tiền đề để áp dụng pháp luật một cách thống nhất, nâng cao chất lượng, hiệu quả công tác trợ giúp pháp lý, bảo đảm quyền được trợ giúp pháp lý của người khuyết tật. Trong đó, chú trọng nghiên cứu, xây dựng, tham gia xây dựng, góp ý, thẩm định các văn bản pháp luật, chính sách về người khuyết tật, bảo đảm các quyền của người khuyết tật. Đề xuất đưa yếu tố người khuyết tật (bảo đảm tính khả thi cho việc áp dụng đối với người khuyết tật) vào trong việc xây dựng, thẩm định, ban hành văn bản quy phạm pháp luật.
     Thứ hai, xây dựng mô hình trợ giúp pháp lý cho người khuyết tật có hiệu quả.
     Tích cực học tập kinh nghiệm, nghiên cứu mô hình trợ giúp pháp lý cho người khuyết tật của các nước trên thế giới để áp dụng phù hợp với điều kiện thực tiễn tại Việt Nam. Trước mắt, các tổ chức thực hiện trợ giúp pháp lý và tổ chức hội của người khuyết tật cần xây dựng các chương trình, kế hoạch phối hợp cụ thể để tổ chức các hoạt động trợ giúp pháp lý cho người khuyết tật có hiệu quả, thiết thực.   
     Thứ ba, đẩy mạnh xã hội hóa, huy động nguồn lực cho hoạt động trợ giúp pháp lý đối với người khuyết tật.
     Trên thực tế cho thấy việc tham gia vào hoạt động trợ giúp pháp lý cho người khuyết tật của các cơ quan, tổ chức, cá nhân rất hạn chế vì thiếu nguồn lực. Vì vậy, để tăng cường hiệu quả hoạt động trợ giúp pháp lý cho người khuyết tật đòi hỏi đẩy mạnh xã hội hóa hoạt động trợ giúp pháp lý cho người khuyết tật, bảo đảm quyền được trợ giúp pháp lý của người khuyết tật theo hướng giải quyết thỏa đáng giữa việc quản lý nhà nước với vai trò tự quản của các tổ chức xã hội tham gia trợ giúp pháp lý. Theo đó, tăng cường mở rộng mạng lưới cộng tác viên trợ giúp pháp lý (chú trọng đội ngũ cộng tác viên là cán bộ pháp luật tại cơ quan lao động-thương binh và xã hội, các hội, các trung tâm, các trường dành cho người khuyết tật), thể hiện sự tham gia đóng góp của các cấp, ngành cho hoạt động nhân đạo này.
     Thứ tư, triển khai các phương thức truyền thông pháp luật và trợ giúp pháp lý đặc thù phù hợp với người khuyết tật.
     Tăng cường truyền thông pháp luật về trợ giúp pháp lý thông qua các phương tiện thông tin đại chúng, qua tờ gấp pháp luật với hình thức phù hợp, chẳng hạn: đối với người mù, người không biết chữ: phổ biến, giáo dục pháp luật bằng lời nói: qua băng ghi âm, đài phát thanh...; đối với người câm điếc: Tư vấn và phổ biến giáo dục pháp luật bằng chữ viết (văn bản, tờ gấp pháp luật), bằng hình ảnh... hoặc thông qua người phiên dịch (giáo viên của các trường khuyết tật, người thân trong gia đình...); đối với người khuyết tật là người dân tộc thiểu số không biết tiếng phổ thông phải trợ giúp pháp lý bằng tiếng dân tộc thiểu số hoặc tờ gấp pháp luật bằng tiếng dân tộc thiểu số.
     Bên cạnh đó, việc truyền thông pháp luật về người khuyết tật cũng cần hướng tới những đối tượng là đông đảo quần chúng nhân dân, bởi lẽ vẫn còn nhiều người dân chưa có nhận thức, thái độ đúng đắn, chưa sẵn sàng hỗ trợ, giúp đỡ người khuyết tật hòa nhập cộng đồng.
     Việc tổ chức trợ giúp pháp lý lưu động phải được thực hiện đến tận thôn, bản, tại các tổ chức Hội, cơ sở sản xuất, kinh doanh của người khuyết tật, thậm chí đến từng nhà để tiếp cận trực tiếp với người khuyết tật. Có như vậy, nhiều người khuyết tật mới có điều kiện để nghe giới thiệu các văn bản pháp luật nói chung và trợ giúp pháp lý nói riêng cũng như yêu cầu trợ giúp pháp lý và người thân của họ cũng dễ dàng giúp đỡ họ tham dự; phối hợp với các tổ chức xã hội của người khuyết tật, các Trung tâm bảo trợ xã hội tổ chức nói chuyện chuyên đề về các vấn đề pháp luật có tính thời sự, giải thích, hướng dẫn các tình huống pháp luật cụ thể, quy định pháp luật mới có liên quan trực tiếp đến người khuyết tật.
     Do có những khiếm khuyết về thể chất và tâm thần nên người khuyết tật thường mặc cảm, tự ti với bản thân, không dám tự tin trước mọi người, đồng thời họ không thể vận động bình thường như những người khác nên nhiều trường hợp họ không thể thực hiện các thủ tục pháp lý. Vì vậy, việc trợ giúp pháp lý không chỉ dừng lại ở việc hướng dẫn, tư vấn mà người thực hiện trợ giúp pháp lý đến tận nơi ở (gia đình, trung tâm bảo trợ...) của người khuyết tật (đối với người khuyết tật nặng không thể đi lại) để giúp đỡ họ hoàn thành hồ sơ, tìm hiểu, thực hiện tư vấn hoặc làm đại diện thay người đó thực hiện các thủ tục pháp lý cần thiết, liên hệ với cơ quan chức năng giải quyết giúp họ thông qua hình thức đại diện ngoài tố tụng.
     Thứ năm, tăng cường năng lực và kỹ năng trợ giúp pháp lý đặc thù cho người thực hiện trợ giúp pháp lý
     Hình thành các nhóm cộng tác viên trợ giúp pháp lý chuyên trách có nhiệm vụ thực hiện trợ giúp pháp lý cho người khuyết tật và nhóm những người cộng tác như người phiên dịch. Thường xuyên tập huấn cho đội ngũ người thực hiện trợ giúp pháp lý, đặc biệt là cộng tác viên cấp xã về kiến thức pháp luật, cập nhật các văn bản pháp luật về chế độ, chính sách của người khuyết tật và kỹ năng trợ giúp pháp lý đặc thù cho người khuyết tật (kỹ năng nắm bắt tâm lý, giao tiếp, tiếp cận, sử dụng người phiên dịch...), đạo đức nghề nghiệp (sự cảm thông, chia sẻ, tận tâm ...) vì đây là đối tượng có điều kiện tiếp cận với người khuyết tật và có thể là người được tìm đến đầu tiên khi người khuyết tật có yêu cầu trợ giúp pháp lý.